Пераўтварэнне Наваполацкага політэхнічнага інстытута ў Полацкі дзяржаўны ўніверсітэт адкрыла перад нашай ВНУ небывалыя магчымасці для адраджэння на старажытнай Полацкай зямлі даўніх традыцый сацыяльна-гуманітарнай адукацыі і навукі. Тысячы юнакоў і дзяўчат не толькі з Віцебшчыны, але і з іншых куткоў Беларусі, блізкага і далёкага замежжа скарысталіся выдатным шанцам, каб атрымаць сучасныя эканамічныя, юрыдычныя, гістарычныя, філалагічныя, педагагічныя і псіхалагічныя веды на радзіме славутага Францыска Скарыны. Сёння многія з іх ужо належаць да прафесійнай і навуковай эліты нашай краіны.
Больш за дваццаць гадоў таму на маладым гісторыка-філалагічным факультэце ПДУ пачаў захапляльнае падарожжа ў свет беларускай мінуўшчыны і яе навуковага спасціжэння юны ўраджэнец Рыгі, які да моманту паступлення ва ўніверсітэт пражыў у Беларусі толькі чатыры гады. Прыродная дапытлівасць і скрупулёзнасць, адкрытасць новаму і самадысцыпліна, дасканалая беларуская мова, засвоеная за некалькі гадоў, і шчырая любоў да зямлі продкаў дазволілі яму дамагчыся выдатных поспехаў і на навучальнай, і на навуковай ніве. Знаёмцеся, кандыдат філасофскіх навук, дацэнт, загадчык кафедры сацыяльна-гуманітарных дысцыплін Ігар Аляксандравіч Бортнік!
Кар.: Ігар Аляксандравіч, дзе Вы нарадзіліся, і хто Вашы бацькі?
І.А. Бортнік: Нарадзіўся я ў 1978 годзе ў горадзе Рыга. Мае бацькі – беларусы. Тата, Аляксандр Аляксандравіч паходзіць з вёскі Тупічына, зараз гэта Шаркаўшчынскі раён. У 1960-ым шаснаццацігадовым юнаком разам са сваёй маці і братамі ён пераехаў у Латвію. У 1950-я гады людзі ў Беларусі жылі беднавата. У нас у калгасах амаль зусім нічога не плацілі – людзі за палачкі працавалі, а ў суседняй рэспубліцы давалі і нейкія грошы, і жыллё. З Тупічына ў тым накірунку з’язджалі літаральна адзін за адным. Калі браць сям’ю майго бацькі, то яго цётка з’ехала ў Латвію яшчэ за польскім часам. Потым, ужо пасля вайны, туды следам за ёю перабралася і другая цётка, а таксама дзядзька. Урэшце рэшт, многія з бацькавых сваякоў там і апынуліся. Спачатку бацька жыў у Лімбажскім раёне, а потым, адслужыўшы ў войску, пераехаў у Рыгу, дзе стаў працаваць будаўніком.
Што датычыцца маці, яна нарадзілася недалёка ад бацькавай малой радзімы, але ў Глыбоцкім раёне. Матчынай вёскі, Паўлінова, ужо няма: яе ліквідавалі як бесперспектыўную. Таму амаль усё дзяцінства маці прайшло ў Чарневічах. Пасля школы яна скончыла Полацкі сельскагаспадарчы тэхнікум і працавала рэвізорам у Глыбоцкім раёне. Бацька шмат разоў прыязджаў у родныя мясціны, знайшліся агульныя сваякі, якія і пазнаёмілі яго з маёй маці. У 1977 годзе яны пабраліся шлюбам і пераехалі ў Рыгу, дзе, як ужо казаў, праз год нарадзіўся я.
Кар.: Што Вам запомнілася з рыжскага дзяцінства?
І.А. Бортнік: Спачатку мы жылі ў інтэрнаце на вуліцы Вáйрага. Гэта быў стары, напэўна, яшчэ дарэвалюцыйны будынак. А 1985-ым мы пераехалі ў новую кватэру, у дом, удзел ва ўзвядзенні якога прымаў і мой бацька. У тым жа годзе я пайшоў у першы клас. Сем год адвучыўся ў Рыжскай сярэдняй школе № 56. На сённяшні дзень гэтая навучальная ўстанова ўжо расфарміраваная, і на яе месцы знаходзіцца, калі не памыляюся, мастацкая школа.
Мая школа знаходзілася паблізу ад дома, але гэта, напэўна, была яе адзіная вартасць. Яна мела далёка не самую лепшую рэпутацыю. Калі ў іншых школах горада з’яўляліся нейкія праблемныя вучні, то іх звычайна пераводзілі да нас. Навучальны працэс быў таксама пабудаваны вельмі дзіўна. Ніхто і ніколі, напрыклад, не замяняў хворага настаўніка – заняткі проста не праводзіліся.
Вучыўся я ў рускамоўнай школе. З трэцяга класа нам сталі выкладаць латышскую мову. Але гэтыя ўрокі былі вельмі падобныя да вывучэння замежнай мовы. Выкладалася латышская не надта добра: настаўніца то была, то адсутнічала. Усе мае аднакласнікі былі з рускамоўных сем’яў, а для камунікацыі ў горадзе «языка межнационального общения» было больш чым дастаткова. У тым асяроддзі, у якім я рос, латышская мова амаль не гучала. Латышы з майго двара ў гутарцы лёгка пераходзілі на рускую. Такім чынам, засталося ў мяне ад латышскай, шчыра кажучы, вельмі мала: паасобныя словы і выразы, памятаю некалькі дзіцячых вершыкаў. Вольна камунікаваць з латышамі я б зараз не здолеў.
Кар.: Вяртанне Вашай сям’і на Радзіму, напэўна, было звязана з распадам Савецкага Саюза, калі былыя Латвія і Беларусь, савецкія рэспублікі, сталі незалежнымі дзяржавамі?
І.А. Бортнік: Так, сапраўды. Бацька быў больш адаптаваны да латышскіх умоў: жыў там з 16 год, мову добра разумеў. Маці ў Латвіі зусім не паспела прыжыцца. З-за праблем са здароўем яна пэўны час увогуле не працавала, а таму латышскай мовы не ведала. Акрамя таго, у 1991 годзе памерла мая бабуля, бацькава маці, якая да таго часу па-ранейшаму пражывала ў Лімбажскім раёне. Тату ўжо нічога ў Латвіі не трымала.
Бацькі прынялі рашэнне вярнуцца на Радзіму. Спачатку нават была ідэя пераехаць у Наваполацк. Планаваўся абмен кватэрамі, але ён чамусьці сарваўся. Так мы апынуліся ў Чарневічах і ў матчыных бацькоў. Гэты выбар быў зусім не ад безвыходнасці, як бы тое магло падацца. Як вядома, 90-я гады характарызаваліся эканамічным крызісам: стаялі прадпрыемствы, людзі атрымлівалі капейкі і былі вымушаныя выжываць, хто як можа. Але ў Чарневічах напрыканцы 80-х гадоў з’явіўся новы старшыня калгаса Аляксей Антонавіч Янкевіч. Ён нейкім чынам здолеў стварыць узорную гаспадарку, дзе людзі нават у тыя няпростыя часы атрымлівалі досыць высокія заробкі. У выніку амаль спыніўся адток моладзі ў горад, ураджэнцы гэтых мясцін, наадварот, сталі вяртацца назад. Выгоды жыцця ў Чарневічах выразна адчуваў нават я. Мне, як і іншым школьнікам, якія вучыліся на чатыры і пяць, гаспадарка для далейшага заахвочвання стараннай вучобы выплачвала стыпендыю! У Чарневічах я вучыўся ў 8-11 класах, там і скончыў сярэднюю школу.
Кар.: З еўрапейскай сталіцы з амаль васемсотгадовай гісторыяй Вы перабраліся ў беларускую вёску. Як прайшла Ваша адаптацыя да новага месца?
І.А. Бортнік: Чарневічы не былі для мяне зусім новым месцам. Кожнае лета я прыязджаў у Чарневічы да дзядулі з бабуляй. Былі ў мяне там ужо і сябры. Тым не менш, былі і пэўныя цяжкасці. З аднаго боку, пачаў я навучальны год у восьмым класе. Адвучыўся тыдзень, а нас адпраўляюць на некалькі тыдняў на бульбу! Я разумею, што тут у Беларусі гэта было, дый, напэўна, застаецца, абсалютнай нормай, але ў Рызе ніхто пра такое і не чуў. Хацелася вучыцца, і я думаў: «Як гэта так?!» З іншага боку, адна справа жыць у вёсцы летам, але калі надыходзіць зіма… Прызвычаіцца да элементарных пабытовых нязручнасцяў, накшталт адсутнасці водаправода і каналізацыі, таксама было няпроста! Але школа, у якую я пайшоў была для сельскай школы, лічу, вельмі добрая!
Кар.: Слухаючы Вас, цяжка сабе ўявіць, што беларускую мову Вы пачалі вывучаць толькі з восьмага класа!
І.А. Бортнік: Вывучаць – так, але беларуская мова не была для мяне чужой. У Чарневічах, дзе я рэгулярна бываў на канікулах, яна пераважна і гучала. Апроч таго, у мамы засталося шмат яе школьных кніжак. У яе дзяцінстве падручнікі не выдаваліся – іх трэба было купляць. Так яны і засталіся ў маіх бабулі і дзядулі. Больш за ўсё з гэтай літаратуры мяне, як, напэўна, і павінна было здарыцца, зацікавілі старыя падручнікі па гісторыі. Так што, яшчэ да пераезду на сталае жыхарства ў Беларусь я ўжо добра чытаў па-беларуску і выдатна разумеў мову на слых. Толькі вось сам размаўляць яшчэ не мог ці, хутчэй, рабіў гэта вельмі недасканала.
Кар.: Як складваліся Вашы навучальныя інтарэсы? Вы адразу аддалі перавагу гісторыі?
І.А. Бортнік: Спачатку я абіраў паміж геаграфіяй і гісторыяй. Так сталася, што абодва гэтых прадметы выкладаў адзін і той жа настаўнік – Віктар Міхайлавіч Норка. У дзясятым класе я ездзіў на абласную алімпіяду па геаграфіі і заняў шостае месца. Тады падавалася, што трэба працягваць працаваць і далей менавіта ў гэтым кірунку.
Але ўжо напачатку адзінаццатага класа я канчаткова зразумеў, што гісторыя падабаецца мне больш. Мяне заўжды прываблівала гісторыя: спачатку эпоха старажытнага свету, потым сярэднявечча і новага часу. У дзявятым класе абудзіўся інтарэс і да ХХ стагоддзя. Натуральна, вельмі прыцягальнай для мяне аказалася і гісторыя Беларусі, якую я стаў вывучаць ў восьмым класе. У мяне не было нейкага адставання па гэтаму прадмету, бо сапраўднае выкладанне беларускай гісторыі ў школе як раз, напэўна, і пачыналася на пачатку 90-х. Больш падабаліся перыяды Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, а таксама беларускага нацыянальнага адраджэння канца ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя, калі было шмат цікавых падзей і выбітных постацяў. Недзе ў дзясятым класе з’явіліся вельмі змястоўныя, вонкава вельмі каларытныя (і цалкам пазбаўленыя нейкіх малюнкаў!) падручнікі – гісторыю Беларусі вывучаць стала яшчэ цікавей!
Кар.: Вы вызначыліся, што будзеце паступаць на гісторыю. Але ці паўставала пытанне, у якую ВНУ ісці?
І.А. Бортнік: Полацкі дзяржаўны ўніверсітэт у той час праводзіў прадметныя алімпіяды. На іх запрашаліся адзінаццацікласнікі, якія займалі прызавыя месцы на раённым этапе агульнарэспубліканскіх алімпіяд, удзельнічалі ў іх абласным этапе. Так у студзені ці ў лютым 1996 года я ўпершыню патрапіў у ПДУ. З таго першага візіту ва ўніверсітэт мне асабліва запомніліся вялікія аўдыторыі – нічога падобнага раней бачыць не прыходзілася. Уразіла вялікая колькасць выкладчыкаў, якія былі занятыя ў правядзенні алімпіяды, а таксама студэнтаў і такіх жа самых канкурсантаў, як і я. Апошняя акалічнасць дадавала мне ўпэўненасць ў тым, што ПДУ – сапраўды, добры і папулярны ўніверсітэт.
Алімпіяда па гісторыі Беларусі праводзіліся ў два вочныя туры. Абодва разы пісьмова адказвалі на пытанні, а напрыканцы было нават невялікае суразмоўе з камісіяй. Я набраў найбольшую колькасць балаў, і мне сказалі, што мяне залічаць без экзаменаў, калі скончу сярэднюю школу на чатыры і пяць. Так яшчэ недзе за паўгады да пачатку ўступнай кампаніі я вызначыўся з месцам далейшай вучобы. Тут і думаць не трэба было, скарыстацца такой выдатнай магчымасцю, ці не. ПДУ быў для мяне выдатным варыянтам: універсітэт знаходзіўся блізка ад дому (ад Чарневічаў да Наваполацку каля 55 кіламетраў), я паступаў на тую спецыяльнасць, на якую хацеў. Чаго яшчэ трэба было жадаць?
Кар.: Якімі былі Вашы першыя ўражанні ад студэнцкага жыцця?
І.А. Бортнік: Змена статуса – гэта заўжды новы досвед. Жыццё ў Наваполацку і ўжо без бацькоў, безумоўна прынесла шмат самых розных уражанняў. Трэба было самому вырашаць праблемы і наладжваць кантакты з людзьмі. З’явіліся новыя сябры. З некаторымі сяброўскія адносіны падтрымліваю да сённяшняга часу.
У параўнанні са школай, моцна адрозніваўся працэс навучання. Мне асабіста вельмі падабалася ўніверсітэцкая свабода. У нас не было нейкага дробязнага кантролю з боку выкладчыкаў, нас арыентавалі займацца самаразвіццём і самападрыхтоўкай. Падабалася хадзіць на заняткі. Асабліва ўражвалі лекцыі і семінары Уладзіміра Аляксандравіча Лобача, Яўгена Уладзіміравіча Глазырына, Уладзіміра Сяргеевіча Філіпенкі. Калі на другім курсе пачалася філасофія, вельмі цікава было слухаць Рыгора Давыдавіча Грудніцкага. Засталіся ў памяці і выдатныя лекцыі па гісторыі культуры Наталлі Багданаўны Лысовай. Вельмі дапамог хутка адаптавацца да новых умоў і патрабаванняў, да студэнцкага жыцця ўвогуле і мне асабіста, і ўсім маім аднагрупнікам Сяргей Пятровіч Версан, выдатны – вельмі клапатлівы і мудры – куратар, сапраўдны педагог! Ён заўжды прысвячаў нам шмат часу і цікавіўся нашымі праблемамі, даваў карысныя парады.
Кар.: Не прыходзілася потым шкадаваць, што студэнцтва прайшло ў рэгіянальным ВНУ?
І.А. Бортнік: Ніякіх шкадаванняў наконт таго, што прыехаў у ПДУ ніколі ў мяне не было! У сталіцах – Мінску і Варшаве – у мяне яшчэ пазней з’явіцца магчымасць павучыцца. А на тым этапе гэта быў абсалютна правільны выбар. Мне як студэнту было тут вельмі зручна! Наколькі я ведаю, у іншых гарадах у іншагародніх студэнтаў не было магчымасцяў так проста ўладкавацца ў інтэрнат, як гэта было ў нас. Але галоўнае, узровень выкладання на гісторыка-філалагічным быў вельмі высокім! Меліся ўсе магчымасці і для таго, каб праявіць свае здольнасці не толькі ў студэнцкай аўдыторыі. Мы з сябрамі, напрыклад, гулялі ў «Што? Дзе? Калі?» Вельмі цікавым было культурнае жыццё. Памятаю, наведвалі канцэрты, якія рэгулярна ладзіліся ва ўніверсітэце.
Кар.: Сярод Вашых аднакурснікаў аказалася нямала выкладчыкаў і навукоўцаў, добра знаёмых і ў ПДУ, і беларускай сталіцы.
І.А. Бортнік: Так, гэта быў час станаўлення гісторыка-філалагічнага факультэта, кафедры гісторыі і сацыялогіі, гістарычнай адукацыі ў ПДУ увогуле, тым не менш ужо першыя выпускі гісторыкаў паказалі, наколькі плённай аказалася ідэя адкрыцця нашай спецыяльнасці на Полацкай зямлі, і наколькі хутка яна стала даваць плён.
Даволі шмат маіх аднагрупнікаў звязалі свой далейшы лёс з Полацкім дзяржаўным універсітэтам, вышэйшай адукацыяй і навукай. Віктар Уладзіміравіч Якубаў і Вера Іванаўна Мішына – сёння мае калегі па кафедры. Да нядаўняга часу ў ПДУ працавала Ганна Ігараўна Клімовіч (Пушчына). Зараз яна выконвае абавязкі загадчыцы кафедры філасофіі і паліталогіі ў Беларускім дзяржаўным медыцынскім універсітэце. Андрэй Уладзіміравіч Мацук, які на працягу некалькіх год узначальваў дзяржаўную экзаменацыйную камісію па гісторыі ў ПДУ, – гэта старшы навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі НАН Беларусі, зараз піша доктарскую дысертацыю. Алена Алегаўна Падалінская (Плюта) – вучоны сакратар Інстытута філасофіі НАН Беларусі. Прычым цікава атрымалася, што Ганна Ігараўна і Алена Алегаўна, як і я сам, – кандыдаты філасофскіх навук. Вельмі хацелася б, каб хутчэй абаранілася і В.І. Мішына, якая ўжо прыклала шмат высілкаў для таго, каб выйсці на новы ўзровень.
Кар.: Якім аказаўся Ваш шлях у навуку?
І.А. Бортнік: На старэйшых курсах я працаваў з Яўгенам Уладзіміравічам Глазырыным. Гэта быў, напэўна, мой першы навуковы настаўнік. Пад яго кіраўніцтвам я пісаў і дыпломную работу на тэму «Сацыяльна-эканамічнае развіццё Полацкай акругі ў 1924-1929 гадах». У яе падрыхтоўцы я выкарыстаў шмат матэрыялаў з Полацкага занальнага і Віцебскага абласнога дзяржаўных архіваў. Хаця тэма майго дыплома была вельмі далёкая ад таго, чым мне потым давядзецца займацца ў аспірантуры, школа працы з Яўгенам Уладзіміравічам мне і потым вельмі дапамагала.
У далейшым вялікую ролю ў маім станаўленні як навукоўца адыграў Рыгор Дывыдавіч Грудніцкі. Так атрымалася, што ў дзень абароны дыпломнай работы Рыгор Давыдавіч, на той час загадчык кафедры філасофіі, запрасіў мяне і Ганну Пушчыну працаваць да сябе. Прапанова была не вельмі чаканая. Нават узяў дзень на роздум. Пагадзіўся!
Паколькі я ўжо пайшоў працаваць на кафедру філасофіі, то больш мэтазгодна для мяне было засяродзіцца на навуковай дзейнасці менавіта ў гэтым напрамку. Калі перада мной паўстала пытанне выбару тэмы кандыдацкай дысертацыі, я асабліва доўга не думаў. Па-першае, амаль адразу вырашыў, што яна павінна быць звязана з гісторыяй філасофскай думкі. Мне як гісторыку па базавай адукацыі гэта было цалкам натуральна. Па-другое, і гэта таксама тлумачылася проста, тэма павінна была датычыцца філасофскай думкі Беларусі. Больш разважанняў патрабаваў выбар храналагічных рамак. Але і тут я спыніўся на тым, што мяне цікавіла заўжды, – эпоха ВКЛ і Рэчы Паспалітай. Канчатковы выбар дапамагла мне зрабіць манаграфія Сямёна Аляксандравіча Падокшына «Рэфармацыя і грамадская думка Беларусі і Літвы (2-я палова XVI— пачатак XVII ст.». Папрацаваўшы з ёй стала ясна, што лепшага перыяду для мяне і не прыдумаеш! Параіўся з Рыгорам Дывыдавічам, і ён ухваліў маю ідэю.
Кар.: Далей было навучанне ў аспірантуры ў Мінску?
І.А. Бортнік: Так! Пасля двух гадоў працы на кафедры філасофіі ў 2003 годзе я паступіў у дзённую аспірантуру Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Маім навуковым кіраўніком стаў Анатоль Аляксандравіч Лягчылін, кандыдат філасофскіх навук, загадчык кафедры філасофіі культуры БДУ. Фармулёўка тэмы дысертацыі гучала наступным чынам: «Праблема талеранцыі ў філасофскай і грамадска-палітычнай думцы Вялікага княства Літоўскага і Польшчы ў XVI – XVII стст.».
Навучанне ў аспірантуры стала для мяне яшчэ адным вельмі цікавым і незвычайным досведам. Па-першае, я стаў жыць у вялікім горадзе, які задаваў абсалютна іншы рытм майго жыцця і працы. Па-другое, я меў магчымасць карыстацца яшчэ большай самастойнасцю. Экзамены кандыдацкага мінімуму я здаў яшчэ ў Наваполацку, а таму можна было сканцэнтравацца на працы над дысертацыяй. Шмат сядзеў у бібліятэцы, багата пісаў.
Але потым я зразумеў, што літаратуры і крыніц у Мінску не хапае. Для назапашвання матэрыялу неабходна было ехаць у Польшчу. Падаў заяўку на гадавую праграму польскага ўраду для маладых навукоўцаў з краін Усходняй Еўропы і Цэнтральнай Азіі, і яна была задаволена. Так у 2005-2006 гадах я паехаў на стажыроўку ў Варшаўскі ўніверсітэт, дзе быў замацаваны да гістарычнага факультэта. Маім навуковым кіраўніком быў прафесар Войцэх Крыгсайзэн, які зараз з’яўляецца дырэктарам Інстытута гісторыі імя Тадэвуша Мантойфля Польскай акадэміі навук. Гэта чалавек вельмі глыбокіх ведаў і прафесіянал самай высокай пробы! Я пачуў ад яго шмат карысных парадаў, у тым ліку і канцэптуальных.
Польскую мову я вывучаў на працягу года яшчэ калісьці ва ўніверсітэце. Потым калі паступіў у аспірантуру і пачаў прапрацоўваць багацейшую польскамоўную літаратуру па тэме, было цяжкавата, але паступова з кожнай новай прачытанай кніжкай стала ўдасканальвацца валоданне гэтай мовай. Тым не менш, у Варшаве пэўныя цяжкасці ўсё ж былі. Адна справа – чытаць тэкст, і зусім іншая – успрымаць жывую мову на слых, асабліва калі слухаеш гутарку моладзі. Дапамаглі моўныя курсы, якія я меў магчымасць наведваць паралельна з працай над дысертацыяй. Такім чынам, даволі хутка я адаптаваўся і гэтым плане.
Год у Польшчы я правеў пераважна ў Нацыянальнай бібліятэцы, бібліятэцы Варшаўскага ўніверсітэта, Архіве старых актаў. І пасля той першай стажыроўкі я не раз прыязджаў папрацаваць у Варшаву: у 2006, 2007, 2009 гадах.
Кар.: Чым Вас прывабіла тэма Вашага дысертацыйнага даследавання? Што цікавага Вы для сябе знайшлі ў ёй?
І.А. Бортнік: Мой выбар быў звязаны яшчэ і з тым, што на той час тэма была практычна недаследаваная. У савецкі час гэтая праблематыка ўвогуле была на перыферыі інтарэсаў навукоўцаў. Мяне яна зацікавіла тым, што гісторыя чалавецтва ідзе па шляху паступовага, але незваротнага павышэння гуманнасці ў міжчалавечых адносінах. Таму талеранцыя як цярпімае стаўленне да іншага чалавека, які чымсьці адрозніваецца ад нас, – гэта адзін з паказчыкаў таго, што мы рухаемся ў гэтым накірунку.
Самым першым гістарычным узорам талеранцыі, які пачаў замацоўвацца ў сацыяльных адносінах і абмяркоўвацца ў грамадскай думцы, была талеранцыя рэлігійная. Не сакрэт, што ў часы даіндустрыяльнага грамадства рэлігія цалкам панавала ў грамадскай свядомасці. Таму прадстаўнік іншых рэлігійных поглядаў заўсёды ўспрымаўся як чужы. XVI стагоддзе сталася часам, калі адбыўся рэлігійны раскол – Рэфармацыя. У заходнім свеце ўзнікла пытанне: як ставіцца да іншага – не такога далёкага, як, напрыклад, мусульмане ці іўдзеі, а да твайго суседа па вуліцы, які размаўляе на той жа мове, прытрымліваецца тых жа звычаяў і яшчэ зусім нядаўна мог быць тваім аднаверцам. Калі мы возьмем Вялікае Княства Літоўскае, то тут склалася яшчэ больш складаная сітуацыя. Здаўна існаваў падзел па лініі каталіцызм-праваслаўе, у канцы XVI стагоддзя да гэтага дадалася яшчэ і унія.
Такім чынам, і ў ВКЛ, і ў Еўропе наогул XVI стагоддзе паставіла пытанне, як ставіцца да іншага. У тэалагічнай літаратуры яно вырашалася адназначна: іншаверцы – гэта ерэтыкі, адлучаныя ад адзінства з сапраўднай царквой і таму асуджаныя на вечную пагібель. Але, апрача афіцыйнай багаслоўскай пазіцыі, існавала і чыста практычнае пытанне: што рабіць з іншаверцамі ў рэальным жыцці? У некаторых краінах, напрыклад, у Іспаніі, адказам на яго сталі жорсткія рэпрэсіі ў дачынені іншаверцаў, але гэткі радыкальны варыянт мог хоць неяк прыдацца толькі для ўмоў, у якіх «іншыя» складалі вельмі-вельмі нязначную частку ўсяго грамадства. Для Германіі, Францыі, Англіі, Нідэрландаў такі шлях быў немагчымы. Рана ці позна трэба было шукаць нейкі кампраміс. Так ён знайшоў сваё ўвасабленне нават у дзяржаўных актах, напрыклад, у Аўгсбургскім рэлігійным міры 1555 года ў Германіі ці ў Нанцкім эдыкце 1595 года ў Францыі.
Досвед ВКЛ і Каралеўства Польскага адрозніваўся ад заходнееўрапейскага тым, што такі кампраміс узнік без папярэдняй грамадзянскай вайны. Акту Варшаўскай канфедэрацыі 1573 года, якія пацвярджаў рэлігійную талеранцыю ў межах шляхецкага саслоўя, спрыяла спецыфічная грамадска-палітычная сітуацыя. У Рэчы Паспалітай на момант яе ўтварэння склаліся дастаткова моцныя інстытуты шляхецкай дэмакратыі. Таму калі сярод шляхты з’явіліся прадстаўнікі розных хрысціянскіх веравызнанняў, такая сітуацыя прывяла да таго, што традыцыі згоды і кампрамісу ў межах шляхецкага саслоўя паспрыялі ўсталяванню рэлігійнага міру, які і быў актам Варшаўскай канфедэрацыі зацверджаны.
Кар.: Наколькі глыбокія карані ў тагачасным грамадстве паспела пусціць талеранцыя?
І.А. Бортнік: Што датычыцца непасрэдна грамадска-палітычнай і філасофскай думкі – трактатаў, памфлетаў, літаратурных твораў тагачасных тэолагаў, то вось якую рэч я заўважыў. Прадстаўнікі ўсіх веравызнанняў без выключэння сцвярджаюць: нашае веравызнанне – сапраўднае, а іншаверцы не маюць аніякай рацыі і будуць асуджаныя; было б добра, каб наша веравызнанне засталося адзіным, а ўсе ерасі, гэта значыць, іншыя веравызнанні, былі выкараненыя. Тым не менш, нават каталіцкія тэолагі, а пры ўсёй свабодзе веравызнання каталіцызм захоўваў пануючы статус у дзяржаве, не заклікалі адзінаверцаў да рашучых гвалтоўных дзеянняў супраць іншаверцаў. Аспрэчваючы законнасць акта Варшаўскай канфедэрацыі, і яны былі гатовыя змірыцца з суседствам ерэтыкоў пры ўмове, што тыя не будуць сабе шмат дазваляць, напрыклад, сцвярджаць, што іх веравучэнне лепшае за «сапраўднае», ці перацягваць у сваю веру каталікоў.
Цікавая сітуацыя з пратэстанцкімі тэолагамі. Да пачатку 70-х гадоў XVIІ стагоддзя сярод іх панавалі вельмі аптымістычныя настроі. Для гэтага сапраўды былі пэўныя падставы, бо літаральна за некалькі дзесяцігоддзяў буйныя магнацкія роды і вялікая колькасць шляхты перайшлі на бок Рэфармацыі. Былі вялікія надзеі на тое, што ў канчатковым выніку і кароль Жыгімонт ІІ Аўгуст таксама прыме пратэстантызм і ўся дзяржава па сутнасці ператворыцца на пратэстанцкую. У многіх тэкстах размова ішла пра тое, што носьбіты дзяржаўнай улады павінны клапаціцца пра сапраўдную веру евангельскую, змагацца з «папісцкім ідалапаклонніцтвам» (каталіцкім культам). Гэта значыць, гучала прыкладна тое, што і ў тагачасных швейцарскіх кальвінісцкіх тэолагаў. Пра нейкае ўраўнанне правоў канфесій там нават гаворкі не ішло! А вось пасля 1573 года, калі, з аднаго боку, быў прыняты акт Варшаўскай канфедэрацыі, а з другога, ужо стала зразумела, што спадзявацца на пераход у пратэстантызм караля не варта (Стэфан Баторый і потым Жыгімонт ІІІ Ваза яўна аддавалі перавагу езуітам), тон зáклікаў пратэстанцкіх багасловаў істотна змяняецца. На першае месца выходзіць справа абароны акту Варшаўскай канфедэрацыі і рэлігійнага раўнапраўя. Нават гучаць такія ідэі, што рэлігія і дзяржава павінны быць аддзеленыя адно ад аднаго, а гэта ўжо больш характэрна для заходнееўрапейскай думкі першай паловы і сярэдзіны XVII стагоддзя.
Можна асобна казаць і пра радыкальна-рэфармацыйны кірунак, які ў нас прадстаўлялі антытрынітарыі. Сярод іх на першых парах была вельмі моцная плынь, прадстаўленая Марцінам Чаховіцам, Паўлам з Візны, Пётрам Ганёндзам. Яны выступалі з ідэяй вяртання да раннехрысціянскіх прынцыпаў у абшчынах вернікаў. Гэта азначала забарону для сапраўдных хрысціян, якімі яны сябе лічылі, удзельнічаць у органах дзяржаўнай улады, служыць у войску, звяртацца ў суды – «аддзялення ад грэшнага свету няверных». Маўляў, хай яны б’юцца-забіваюцца, а мы не павінны браць у гэтым аніякага ўдзелу. Тым не менш, пісалі антытрынітарыі, не трэба намагацца нейкім чынам змяніць гэты свет; варта проста цярпець магчымыя пакуты і чакаць надыходу тысячагадовага Божага гаспадарства. Тут, напрыклад, ужо можна бачыць нейкія парасткі ідэй пацыфізму. Калі напрыканцы XVI стагоддзя ў ВКЛ прыехаў з Італіі Фаўст Соцын і ў межах антытрынітарнага збору пачалася эвалюцыя ў бок кампрамісу са «знешнім светам» (за падобнае, дарэчы, некалькі раней быў адлучаны са збору Сымон Будны). Соцын згаджаўся з тым, што хрысціяне павінны літаральна прытрымлівацца ўсіх хрысціянскіх запаведзяў, але пры гэтым мусяць імкнуцца максімальна засцерагаць сябе. Напрыклад, удзельнічаць у органах дзяржаўнай улады, калі вельмі трэба, сапраўдны хрысціянін можа. Тым не менш, выконваючы гэтыя абавязкі, нельга было нікога адпраўляць на катаванні або на смерць. Калі і дазвалялася ісці на вайну на кані і з рыштункам, то трэба было намагацца нікога ў баі не забіць. Гісторыя антытрынітарнага збору працягвалася ў Рэчы Паспалітай да сярэдзіны XVII стагоддзя, калі ва ўмовах узрастаючага ўплыву езуітаў і абвінавачанняў у «арыянскай здрадзе» (сувязях са шведамі) падчас Патопу іх выслалі за межы краіны. Апошнія іх прадстаўнікі вельмі блізка зышліся з рознымі галандскімі і англійскімі нонканфармістамі і паспрыялі фарміраванню пацыфісцкай традыцыі ў Заходняй Еўропе.
Кар.: Але з пашырэннем уплыву каталіцкага касцёлу і езуітаў прастора для былой талеранцыі, відавочна, стала звужацца.
І.А. Бортнік: Важнейшую ролю ва ўмацаванні езуітаў адыграла тое, што ў XVII стагоддзі шляхта стала масава пакідаць пратэстантызм і пачала вяртацца (былыя каталіцкія рады) або пераходзіць (былыя праваслаўныя) у каталіцызм. Да другой паловы XVII стагоддзя мы ўжо маем сітуацыю, калі абсалютная большасць шляхты вызнавалі рыма-каталіцкую веру. Акрамя таго, досвед Патопу сфарміраваў міфы пра тое, што сапраўдны шляхціц – гэта змагар за каталіцкі касцёл, а ўсе іншаземныя ворагі – гэта іншаверцы (праваслаўная Масковія, пратэстанцкія Швецыя і Прусія). У гэты час ў Рэчы Паспалітай прымаецца шэраг заканадаўчых актаў, якія абмяжоўваюць правы некаталікоў, напрыклад, пры заняцці пасадаў у гарадскіх магістратах. У пачатку XVIII стагоддзя некаталікі адхіляюцца ад працы ў вышэйшых дзяржаўных органах улады і судовых установах.
Тым не менш, акт Варшаўскай канфедэрацыі, які гарантаваў недатыкальнасць асобы шляхціца, ягонай уласнасці і грамадзянскіх правоў безадносна веравызнання, не быў скасаваны і дзейнічаў да канца існавання Рэчы Паспалітай. Масавых рэпрэсій у дачыненні да іншаверцаў таксама не было. Мелі месца толькі паасобныя эксцэсы. Напрыклад, калі ў 1611 падчас каталіцкай святочнай працэсіі ў Вільні (удзел у ёй, дарэчы, браў і першы рэктар Полацкага езуіцкага калегіума Пётр Скарга!) італьянскі імігрант-кальвініст Франка дэ Франка выскачыў з натоўпу, пачаўшы знішчаць госцію і выкрыкваць абразлівыя словы да каталікоў, яго асудзілі на смерць. Следам за гэтым у горадзе адбыўся пагром кальвінісцкага збору і нават быў забіты святар. Можна казаць і пра тое, што непрыязнасць да іншаверцаў праяўлялася і на пабытовым узроўні, але яна не набывала такіх катастрафічных маштабаў, як, напрыклад, у Заходняй Еўропе. Гісторыя ведае нямала прыкладаў міжканфесійных шлюбаў, хоць яны і, мякка кажучы, не віталіся святарамі.
Ужо ў ХІХ і ХХ стагоддзях, калі адбывалася канструяванне нацый, а рэлігійныя маркёры захоўвалі сваё важнейшае значэнне, раскол беларусаў на праваслаўных і каталікоў не прывёў да сур’ёзных канфліктаў і не зашкодзіў умацаванню нашай этнічнай супольнасці.
З-за таго, што на год я з’язджаў у Польшчу, фактычна я вучыўся ў аспірантуры чатыры гады. З-за стажыроўкі мне працягнулі тэрмін навучання. Абараніўся я 26 чэрвеня 2007 года.
Кар.: Вы сталі працаваць выкладчыкам адразу прыйшоўшы з універсітэцкай лавы. Ці лёгка было змяніць амплуа і ў добра знаёмых аўдыторыях быць ужо не студэнтам, а выкладчыкам?
І.А. Бортнік: Спачатку я выкладаў дзве дысцыпліны – філасофію і рэлігіязнаўства. Пераважна вёў семінары, але па рэлігіязнаўству нават даверылі чытаць паасобным групам лекцыі. Калі б меў справу з гісторыяй, то адчуваў бы сябе больш упэўнена. Але было не вельмі звыкла яшчэ і з-за таго, што я псіхалагічна быў яшчэ не зусім гатовы да змены свайго статусу: не вылучаў сябе з ліку студэнтаў. Працуючы першы год выкладчыкам у ПДУ, мне давялося прымаць залік у мовазнаўцаў-пяцікурснікаў з гісторыка-філалагічнага факультэта. Многія з іх выязджалі на навучанне за мяжу і бралі акадэмічны адпачынак, а таму недзе траціна хлопцаў і дзяўчат паступілі ва ўніверсітэт у адзін год са мной! Багата з кім мы былі добра знаёмыя па інтэрнаце, а некаторых я проста добра ведаў па сваім нядаўнім студэнцтве. Сярод тых студэнтаў аказаўся і будучы дэкан гуманітарнага факультэта – Дзяніс Аляксандравіч Кандакоў!
Прыходзілася выкладаць па-сутнасці маім аднагодкам. Былі такія групы, дзе вучыліся хлопцы, якія прыйшлі ва ўніверсітэт пасля тэхнікумаў. Яны выглядалі нашмат старэйшымі за мяне. Часам даходзіла да смешнага. Прыйшоў я ўпершыню на пару да адной вельмі жвавай групы будаўнікоў, толькі заходжу, а мне са смехам крычаць: «Ты памыліўся, хлопец! Мы – ПГС!».
Але разам з тым хочацца адзначыць, што ў маіх першых кроках у якасці выкладчыка адчувалася моцная дапамога і падтрымка старэйшых дасведчаных калег. Асаблівыя словы падзякі хацелася б выказаць Рыгору Давыдавічу Грудніцкаму, які вельмі шмат спрыяў у вырашэнні самых розных пытанняў, Лідзіі Васільеўне Янкоўскай, з якой мы працуем на кафедры да гэтага часу, а таксама Ірыне Уладзіміраўне Сцяпанавай, якая кіравала нашым вучэбна-метадычным кабінетам і аказвала вялікую метадычную дапамогу.
Пасля вяртання з аспірантуры, а тым больш, маючы за плячыма абароненую дысертацыю і салідны багаж ведаў, пачувалася як выкладчыку нашмат лягчэй!
Кар.: З 1 жніўня 2007 года Вы зноў сталі выкладчыкам ПДУ. Вярнуліся на родную кафедру і неўзабаве узначалілі яе.
І.А. Бортнік: Не зусім. Незадоўга да майго пераезду ў Наваполацк кафедра філасофіі ўвайшла ў склад новага падраздзялення – кафедры сацыяльна-гуманітарных дысцыплін, створанай у 2006-ым. З 2006 па 2009 год узначальвала яе Лідзія Васільеўна Янкоўская. Менавіта ёй трэба ў першую чаргу падзякаваць за тое, што яна здолела сабраць новы калектыў з людзей, якія да таго працавалі на розных кафедрах.
Фарміраванне кафедры яшчэ працягвалася. Выкладчыкаў было даволі шмат, выкладалі мы самыя розныя дысцыпліны. У канцы 2000-ых адбываўся пастаянны рост колькасці студэнтаў ва ўніверсітэце, і наша кафедра павялічвалася таксама. У 2011-2012 гадах, калі загадчыкам быў ужо я (мяне прызначылі 1 верасня 2009 года), у нас было ўжо каля трыццаці ставак! Але паступова дэмаграфічная крывая пацягнула нас уніз, і сталі змяншацца наборы. У дадатак да гэтага, увядзенне модульнай сістэмы прывяло да змяншэння колькасці гадзін на сацыяльна-гуманітарныя дысцыпліны. На сённяшні дзень разам з сумяшчальнікамі на кафедры працуюць 18 чалавек, а без уліку сумяшчальнікаў атрымліваецца толькі 13.
Паступова ў нас склаўся вельмі добры калектыў. Але калі спачатку перад намі стаяла задача, адкуль узяць спецыялістаў, то потым мы сутыкнуліся з праблемай, дзе іх можна яшчэ задзейнічаць. Тым больш, што маладыя выкладчыкі былі ў нас таленавітыя, амаль усе пайшлі вучыцца ў аспірантуру і ў 2013-2016 гадах кафедра па-добраму «выбухнула». Абараніліся Віктар Уладзіміравіч Якубаў, Наталля Віктараўна Даўгяла, Алена Мікалаеўна Барун, Ігар Уладзіміравіч Магалінскі, Аляксей Леанідавіч Радзюк, Вольга Георгіеўна Кардзюкевіч. Як бачна, амаль усе названыя мной калегі ўжо самі сталі кіраўнікамі і займаюць дастаткова прыкметныя пасады ў нашым універсітэце.
Для таго, каб захаваць калектыў, трэба было добра падумаць над тым як з кафедры, што абслугоўвае інтарэсы іншых вучэбных падраздзяленняў, ператварыцца ў кафедру выпускаючую. Сталі разважаць над тым, якую б спецыяльнасць можна было адкрыць, каб потым забяспечваць выкладанне тых дысцыплін, на якіх спецыялізуемся, і прапанаваць сучаснай моладзі цікавы і запатрабаваны часам адукацыйны прадукт.
Мы звярнулі ўвагу на спецыяльнасць «Сацыяльныя камунікацыі», якая ў 1997 годзе з’явілася ў БДУ. Так, спачатку гэта была ў пэўнай ступені авантура. Трэба было вельмі хутка вырашаць цэлую масу арганізацыйных і адукацыйных праблем. Тым не менш, мы наважыліся паспрабаваць. Давялося пашукаць выкладчыкаў звонку, бо выключна ўласнымі сіламі абысціся было немагчыма. Я вельмі ўдзячны Аляксею Лявонавічу Ластоўскаму, Аляксею Дзмітрыевічу Крывалапу, якія да гэтага часу дапамагаюць нам, прыязджаючы з Мінску. Два гады працаваў у нас выпускнік спецыяльнасці «Сацыяльныя камунікацыі» ў БДУ Віталь Ігаравіч Іонэ (мы з ім былі суседзямі ў аспіранцкім інтэрнаце). Адзін год да нас прыязджаў са сталіцы кандыдат фізіка-матэматычных навук Мікалай Мікалаевіч Лявонаў, які выкладаў прыкладную статыстыку.
Вельмі ўдзячны і сваім наваполацкім і полацкім калегам, якія сталі актыўна асвойваць зусім новыя для сябе дысцыпліны. Віктар Уладзіміравіч Якубаў, напрыклад, паспяхова выкладае «Сувязі з грамадскасцю» і «Сацыяльную рэкламу», Ігар Уладзіміравіч Магалінскі – «Кіраванне рызыкавымі і крызіснымі камунікацыямі», Святлана Міхайлаўна Сарока – «Моўную камунікацыю», «Міжкультурную камунікацыю», «Масавую культуру», Валянціна Барысаўна Міхно – «Масавыя камунікацыі», «Моўную камунікацыю», Наталля Віктараўна Даўгяла – «Палітычную камунікацыю», «Электаральныя даследаванні», Аляксандр Аляксандравіч Ярмац – «Інтэрнэт-маркетынг», «Медыяпланаванне» і г.д.
У 2014 годзе быў зроблены першы набор на гэтую спецыяльнасць, а на сённяшні дзень мы ўжо маем чатыры курсы. Неўзабаве адбудзецца першы выпуск. Прыкладаем усе намаганні, каб усё атрымалася, як трэба! Спадзяюся, хутка на кафедры як выкладчыкі з’явяцца выпускнікі «Сацыяльных камунікацыяў». На дадзены момант некаторыя нашы чацвёртакурснікі ўжо працуюць па спецыяльнасці, праходзяць стажыроўкі. Пэўныя пытанні ў сувязі з размеркаваннем (не з працаўладкаваннем!) яшчэ ёсць, паколькі працадаўцы ў гэтым выпадку павінны забяспечыць строга прапісаныя гарантыі маладым спецыялістам. Але мы бачым зацікаўленасць з боку арганізацый, а таму з аптымізмам працягваем працу ў гэтым накірунку.
Кар.: Ці плануецца ў бліжэйшы час адкрыццё адпаведнай магістратуры?
І.А. Бортнік: Так, сёння перад кафедрай і перада мной як яе загадчыкам стаіць задача забяспечыць адкрыццё новай спецыяльнасці ІІ-ой ступені вышэйшай адукацыі. З’яўленне ўласнай практыка-арыентаванай магістратуры (меркаваная спецыяльнасць – «Камунікатыўны менеджмент») дазволіць нам яшчэ больш упэўнена глядзець у будучыню. На кафедры, уключна з сумяшчальнікамі, працуе 11 кандыдатаў навук. Гэты дастаткова істотны патэнцыял для рэалізацыі такой мэты. Пакуль што мы знаходзімся на этапе збору заявак ад арганізацый. Статус магістра дагэтуль нідзе не прапісаны, а таму нашыя патэнцыйныя працадаўцы яшчэ, відавочна, займаюць пазіцыю чакання. Уся асноўная праца тут яшчэ наперадзе!
Кар.: Істотны паказчык дзейнасці любой кафедры – актыўныя міжнародныя кантакты і ўдзел у сумесных праектах з замежнымі партнёрамі.
І.А. Бортнік: Наша кафедра паспрыяла заключэнню ПДУ трох дамоў з іншымі еўрапейскімі ВНУ: Каўнаскім універсітэтам імя Вітаўта Вялікага (Літва), Астрáўскім універсітэтам (Чэхія) і Нацыянальным тэхнічным універсітэтам «Харкаўскі політэхнічны інстытут» (Украіна).
Акрамя таго, нашы выкладчыкі актыўна ўдзельнічаюць у розных міжнародных стажыроўках, навуковых школах і канферэнцыях. Лідарам у гэтым плане, напэўна, з’яўляецца А.Л. Ластоўскі, які ў мінулым годзе, напрыклад, быў на стажыроўцы ў Вялікабрытаніі, за кошт замежнага гранту з‘ездзіў на канферэнцыю ў Залучаныя Штаты. Менавіта дзякуючы кантактам Аляксея Лявонавіча нам на працягу мінулага года ўдалося запрасіць да сябе двух замежных навукоўцаў: прафесара Франсіска Эдуарда Хаз-Гомеса (Універсітэт Каруньі, Іспанія) (гэтае запрашэнне адбылося дзякуючы спрыянню з боку дацэнта кафедры сацыяльнай камунікацыі БДУ Таццяны Уладзіміраўны Купчынавай) і доктара сацыялогіі Міхаіла Габовіча (Эйнштэйнаўскі форум, Германія). Яшчэ тры гады таму, дзякуючы дапамозе з боку калег з БДУ, да нас прыязджаў Мікалай Захараў з Сёдэрторнскага ўніверсітэта (Швецыя).
Мы ўжо рабілі спробы падачы заявак на атрыманне грантаў па праграмах Erasmus+ і міжнароднага Вышаградскага фонду. Пакуль што не здолелі атрымаць фінансаванне, але будзем спрабаваць далей. Зараз з прадстаўнікамі Германскай службы акадэмічных абменаў (ДААД) прапрацоўваем магчымасць арганізацыі стажыроўкі цэлай групы нашых студэнтаў у Германіі.
Кар.: Важным фактарам развіцця ўніверсітэта, яго факультэтаў і кафедр з’яўляецца развіццё навуковых даследаванняў і павышэнне навуковага статусу нашых выкладчыкаў. Выключнае значэнне набывае і павелічэнне колькасці дактароў навук. Вы ўжо працуеце над доктарскай дысертацыяй?
І.А. Бортнік: Так, я з’яўляюся дактарантам другога году навучання ў БДУ на той самай кафедры, на якой быў некалі аспірантам. Гэта бюджэтная форма, суіскальніцтва, разлічаная на пяць год. Атрымліваецца, я яшчэ і чвэрці шляху не адолеў. Тэма маёй доктарскай дысертацыі – «Сацыяльна-палітычная думка Вялікага Княства Літоўскага другой паловы XVI – першай паловы XVII стагоддзя ў агульнаеўрапейскім кантэксце». Мой навуковы кансультант – Таццяна Пятроўна Кароткая, прафесар Беларускага дзяржаўнага эканамічнага ўніверсітэта.
Калі параўноўваць з працай над кандыдацкай дысертацыяй, то зараз усё даецца з большымі цяжкасцямі. Тады я мэтанакіравана займаўся толькі адной справай, а сёння вольнага часу для навукі яўна не хапае! Тэма таксама вельмі няпростая. XVI-XVII стагоддзі – гэта самы ранні этап мадэрнізацыі ў еўрапейскім грамадстве. Яшчэ моцна адчуваюцца ўплывы больш ранняй традыцыі, але мала-памалу ў грамадскай думцы з’яўляюцца новыя акцэнты. Вельмі цікава будзе прасачыць спецыфіку гэтых зрухаў у ВКЛ, паглядзець, як навацыі пераламляліся праз мясцовую своеасаблівую сацыяльную структуру і сацыякультурную сітуацыю. Зразумела, у мяне ўжо быў назапашаны даволі значны матэрыял, калі я працаваў над кандыдацкай. Але зараз ён патрабуе вельмі ўважлівай і ўсебаковай апрацоўкі.
Але нельга не азначыць і адну відавочную перавагу сённяшняга этапу маёй навуковай працы. У адрозненне ад таго, што было 12-15 год таму, сёння вельмі шмат матэрыялаў знаходзіцца ў вольным доступе ў Інтэрнэце. Даволі вялікая і гістарыяграфія маёй тэмы. Асабліва шмат напісана польскімі даследчыкамі. А калі ўжо браць для параўнання заходнееўрапейскую сацыяльна-палітычную думку, то там гістарыяграфія яшчэ больш значная.
Кар.: Як Вы бавіце свой вольны час?
І.А. Бортнік: Што датычыцца вольнага часу, то яго ў мяне, на жаль, не так шмат, як таго б хацелася. Падабаецца проста гуляць, дыхаць свежым паветрам, асабліва, калі надарыцца выбрацца на прыроду і атрымаць асалоду ад нашых прыдзвінскіх краявідаў. Люблю паглядзець добрае кіно. Аддаю перавагу еўрапейскаму кінематографу. Найбольш прывабліваюць камедыйныя, драматычныя і, натуральна, гістарычныя фільмы. Мне з прычыны маёй адукацыі і прафесійных інтарэсаў, напэўна, дагадзіць вельмі цяжка. Але магу, канечне, прыгадаць некалькі фільмаў.
«Гадзіна свінні» (The Hour of the Pig) – цікавы франка-брытанскі фільм з добрымі акторамі (галоўную ролю выконвае лаўрэат прэміі «Оскар» Колін Фёрт), дасціпным гумарам, глыбокімі ідэямі і, што таксама важна, рэальным гістарычным сюжэтам. Падзеі ў ім разгортваюцца вакол суда над свіннёй у Францыі XV стагоддзя. Як вядома, у часы сярэднявечча ў Заходняй Еўропе на лаву падсудных маглі трапляць і жывёлы.
Спадабалася стужка «Жэрміналь». Гэта добрая франка-бельгійская экранізацыя рамана Эміля Заля, у якой на прыкладзе асобнага шахцёрскага гарадка ў вельмі рэалістычнай форме апісаны штодзённае жыццё і канфлікты ў раннім індустрыяльным грамадстве другой паловы 19 ст. Адметнасцю фільма з’яўляецца адсутнасць ідэалізацыі пэўных гістарычных персанажаў.
Уразіў ірландска-брытанскі фільм «Вецер, што калыша верас», які апісвае гісторыю станаўлення Ірландскай дзяржавы праз прызму лёсу адной сям’і. У фільме глыбока паказана супярэчлівасць палітычных рухаў, якія гатовыя дасягаць сваіх мэтаў узброеным шляхам, выяўлены трагізм сітуацыі, пры якой учорашнія сябры і сваякі, якія разам ваявалі на адным баку фронту, ва ўмовах, калі зброя выступае галоўным аргументам у спрэчках, лёгка становяцца ворагамі, якія гатовыя знішчыць адзін аднаго.
Кар.: Ігар Аляксандравіч, што б Вы пажадалі роднаму ўніверсітэту?
І.А. Бортнік: Хацелася б пажадаць, каб у Полацкім дзяржаўным універсітэце паспяхова развіваліся яго самыя перспектыўныя накірункі і адукацыйныя праграмы. Самы галоўны скарб універсітэта – выкладчыкі, якія сваімі ведамі і ўменнямі робяць вырашальны ўнёсак у станаўленне прафесіяналаў у самых розных галінах! Роднаму ПДУ жадаю берагчы і ўмацоўваць свой прафесарска-выкладчыцкі склад, а ўсім калегам – верыць ва ўласныя сілы і талент і не спыняцца на дасягнутым!
Гутарыў Уладзiмiр Фiлiпенка