11 мая святкуе свой Дзень нараджэння Чалавек, Вучоны, Педагог з вялікай літары – дацэнт кафедры гісторыі і турызму гісторыка-філалагічнага факультэта Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэта, кандыдат біялагічных навук Вольга Антонаўна Емяльянчык. Шматгранная і запатрабаваная дзейнасць, інтэлектуальная вытанчанасць і асабістая сціпласць, здольнасць з максімальнай адказнасцю і эфектыўна вырашаць самыя рознапланавыя і маштабныя задачы здабылі Вользе Антоўнаўне высокі аўтарытэт і нязменную павагу сярод калег і студэнтаў.
Рэктарат, прафесарска-выкладчыцкі састаў, супрацоўнікі і студэнты ПДУ ад шчырага сэрца віншуюць Вольгу Антонаўну з Днём нараджэння і жадаюць ёй моцнага здароўя, шчасця, творчага і жыццёвага імпэту, новых навуковых ідэй і ўдзячных выхаванцаў!
Мы скарысталіся святочнай нагодай для таго, каб пагутарыць з Вольгай Антонаўнай пра яе галоўныя захапленні – антрапалогію і традыцыйныя беларускія спевы.
Кар.: Вольга Антонаўна, расскажыце, калі ласка, пра Ваша дзяцінства.
В.А. Емяльянчык: Так атрымалася, што з самога пачатку майго жыцця я вандрую. Бацька быў афіцэрам Савецкай арміі, таму нарадзілася я ў Германіі, а дзяцінства прайшло ў падарожжах па прасторах Еўразіі – Украіна, Далёкі Ўсход, Манголія. Мне давялося бачыць дзікую прыроду ўсурыйскай тайгі, адчуваць салёны водар Ціхага акіяну, назіраць бясконцыя стэпы і нерэальнае, касмічна-сіняе неба Манголіі. У сэрцы захавалася пяшчота да тых мясцін, бо дзіцячая душа заўсёды імкнецца палюбіць той край, дзе праходзяць раннія гады жыцця, дзе адбываецца адкрыццё і спасціжэнне сусвету. Адначасова праз усё дзяцінства лёйтматывам праходзіла тэма настальгіі бацькоў па Радзіме, іх імкненне вярнуцца ў Беларусь, якая была для нашай сям’і сапраўднай зямлёй запаветнай.
У 1985 годзе мара здзейснілася. На шчасце, апошнім месцам службы бацькі быў Гродна, дзе мы і засталіся. Аднак, як ні дзіўна, на гэтым мае вандраванні не спыніліся. У студэнцкія гады мне давялося шмат дзе пабываць з універсітэцкім харавым калектывам – мы выступалі з канцэртамі ў Літве, Эстоніі, Польшчы, Германіі, Даніі, Францыі. Ужо пад час працы ў Полацкім дзяржаўным універсітэце мне пашанцавала прайсці стажыроўку ў Велікабрытаніі. У 2002 годзе па сваіх навуковых кантактах я наведала Азербайджан. Зараз амаль кожны год я выязжаю у Польшчу, дзе правожу майстар-класы па традыцыйных спевах.
Кар.: А дзе прайшло Вашае студэнцтва?
В.А. Емяльянчык: Я скончыла сярэднюю школу яшчэ ў савецкі час, таму перада мной быў шырокі выбар вышэйшых навучальных устаноў. Пагартаўшы зборнік для паступаючых, я выбрала спецыяльнасць «Антрапалогія». Тады ў СССР яе можна было атрымаць толькі скончыўшы біялагічны факультэт Маскоўскага дзяржаўнага універсітэта. Аднак эканамічны крызіс канца 80-х прымусіў паступаць у навучальную ўстанову бліжэй да дому, таму я пайшла вучыцца на геаграфічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта.
Кар.: Чаму Вы вылучылі з іншых спецыяльнасцяў менавіта антрапалогію? Гэта ж быў настолькі смелы і нестандартны выбар!
В.А. Емяльянчык: Мае бацькі былі людзі, якія набывалі вельмі шмат кніг. Пры пераездзе шафы выкідалі, а кніжкі вазілі с сабой. У выніку ў нас сабралася вялікая бібліятэка, у якой былі прадстаўлены лепшыя ўзоры сусветнай і рускай класікі, навукова-папулярныя выданні. Усе гэтыя кнігі я з вялікім захапленнем «паглынала».
Потым, калі масава пачалі выдавацца беларускія кнігі, усе навінкі, якія з’яўляліся ў продажы, хутка займалі месца на нашых паліцах. А ў канцы 80-х пайшлі адна за адной цэлыя серыі: шматтомнае выданне Уладзіміра Караткевіча, энцыклапедычныя даведнікі «Этнаграфія Беларусі» і «Археалогія і нумізматыка Беларусі», кнігі па беларускай гісторыі і этнаграфіі. З часам аказалася, што ўсе гэтыя кніжкі патрэбныя мне для прафесійнага жыцця.
А чаму антрапалогія? Сярод навукова-папулярнай літаратуры ў нашай сямейнай калекцыі былі і кнігі з брытанскай серыі, прысвечанай эвалюцыі жыцця і ўзнікненню чалавека. Яшчэ з дашкольнага ўзросту мы з братам ў захапленні гарталі іх, разглядалі каляровыя ілюстрацыі. Выявы выкапнёвых жывёл і першабытных людзей, партрэты вучоных археолагаў і палеантолагаў леглі ў маю памяць задоўга да таго, як я пачала асэнсавана чытаць гэтыя тэксты.
Выбар геаграфічнага факультэту Белдзяржуніверсітэта, дзе я ў вынiку апынулася, не быў такім ужо мэтаскіраваным. Гэта, хутчэй, быў выбар метадам выключэння. Геаграфія – навука, якая дае шырокі кругагляд і дазваляе атрымаць веды як прыродазнаўчага, так і гуманітарнага характару. Нашы выкладчыкі на геафаку БДУ казалі, што толькі географ можа размаўляць з фізікам пра фізіку, з біёлагам пра біялогію, з гісторыкам пра гісторыю. Фундаментальная база ведаў, атрыманая на факультэце, мне вельмі спатрэбілася ў далейшай выкладчыцкай і навуковай дзейнасці.
Кар.: Напэўна, гэтыя веды і дапамаглі Вам здзейсніць дзіцячую мару – стаць антраполагам?
В.А. Емяльянчык: Так! Кажуць, што нашы думкі матэрыяльныя. Калі мы запускаем нейкую ідэю ў інфармацыйную прастору, то яна ў рэшце рэшт матэрыялізуецца. Так і адбылося з маёй антрапалогіяй. Дзіцячая мара стаць антраполагам і даследаваць шкілетныя рэшткі продкаў чалавека нечакана для мяне стала рэальнасцю. Пасля заканчэння ўніверсітэта трэба было вызначацца, што рабіць далей, і неяк выпадкова я даведалася, што ў Акадэміі навук ёсць аспірантура па спецыяльнасці «Антрапалогія». У выніку я стала аспіранткай Інстытута мастацтвазнаўста, этнаграфіі і фальклора Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі.
Кар.: А ў Вас не было іншых варыянтаў? Вы ж, напэўна, скончылі ўніверсітэт з адзнакай. Няўжо не было ніякіх прапаноў застацца на геаграфічным факультэце, і ці не страшна было ўвяўвацца ў гэтую «антрапалагічную авантуру», якая практычна перакрэслівала пяць гадоў вучобы?
В.А. Емяльянчык: У нас быў вялікі выпуск – каля 200 чалавек, і выпускнікоў з чырвоным дыпломам хапала. Да таго ж, ужо на апошніх курсах прыйшло выразнае разуменне, што я не географ. Станавіцца вузкім спецыялістам ў галіне геадэзіі, кліматалогіі ці ландшафтазнаўства мне не хацелася. Я адчувала, што мяне цягне гуманітарная сфера. Дыпломную работу я пісала па тапаніміі Наваградчыны, і гэта было даследаванне на сутыку гісторыі, лінгвістыкі, геаграфіі.
У гады майго студэнцтва ў Мінску віравала інтэлектуальнае жыццё. Бясконца ладзіліся нейкія публічныя лекцыі і семінары. Напрыклад, па ўласнай ініцыятыве я адхадзіла на курс лекцый па гісторыі псіхааналізу. У Інстытуце гісторыі НАН Беларусі чыталіся публічныя лекцыі па беларускай гісторыі. На базе Нацыянальнага гістарычнага музея Беларусі па ініцыятыве філосафа Сяргея Санько праходзілі семінары па праблемах этнагенэзу беларусаў, на якія запрашаліся аўтарытэтныя вучоныя – археолагі, гісторыкі, лінгвісты, этнографы, антраполагі. І самым цікавым у гэтых пасяджэннях быў не столькі сам даклад, а навуковая дыскусія, якая разгортвалася пасля. У ходзе абмеркаванняў і спрэчак нараджалася столькі цікавых ідэй! Гэта быў сапраўдны інтэлектуальны пір, і ён мяне захапіў. Дарэчы, менавіта С. Санько падказаў мне ідэю наконт аспірантуры па спецыяльнасці «Антрапалогія». Увогуле, вельмі хацелася вывучаць Беларусь. А антрапалогія – гэта навука, метады якой дазваляюць прасачыць гісторыю фарміравання насельніцтва, адказаць на пытанне пра вытокі беларускага этнасу.
Інтарэс да Беларусі быў узмоцнены той настальгіяй, якую заклалі ў мяне бацькі. Беларусь была для мяне terra incognita – зямля невядомая і прыцягальная, якая захоўвае ў сабе шмат таямніц. Да таго ж, хутка па вяртанні на Радзіму чакалі новыя страты. Пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС вёска дзядоў па лініі маці трапіла ў зону радыяктыўнага забруджання і была выселена. Зараз на тым месцы расце лес, пасярод якога захаваліся толькі могілкі, што да гэтага часу даглядаюцца былымі вяскоўцамі і іх нашчадкамі. Вёска дзядоў па лініі бацькі амаль вымерла, а навакольны ландшафт, да непазнавальнасці зменены тэрыконамі адвалаў пасля здабычы калійных соляў, усё больш нагадвае марсіянскі. На жаль, наступ тэхнагеннай цывілізацыі спыніць немагчыма, і дзякуй Богу, што на Беларусі яшчэ захавалася шмат мілых закуткоў, якіх не закранула экалагічная навала. Так ці інакш, тэма пошуку і вяртання маёй Беларусі заўсёды заставалася для мяне актуальнай.
Яшчэ ў студэнцкія часы мы з сябрамі пачалі ладзіць вандроўкі па Беларусі, удзельнічаць валанцёрамі ў археалагічных раскопках, арганізоўваць фальклорна-этнаграфічныя экспедыцыі. Запісвалі песні, легенды, паданні, пачалі самі спяваць старажытныя песні, ладзіць традыцыйныя беларускія святы.
Кар.: Фальклорна-этнаграфічныя экспедыцыі пакідаюць незабыўныя ўражанні. Ці прыходзілася Вам сутыкацца ў іх з нечым незвычайным, з тым, што надоўга западала ў душу?
В.А. Емяльянчык: Галоўным уражаннем было сапраўднае пагружэнне ў свет міфа. Адна з маіх першых экспедыцый адбывался на тэрыторыі Чашніцкага раёну. Там знаходзіцца аб’ект, апісаны Эрнстам Аркадзьевічам Ляўковым у кнізе «Маўклівыя сведкі мінуўшчыны». У лесе каля вёскі Гогалеўка знаходзіцца «Змяёвы камень», пра які мясцовыя жыхары распавядаюць паданне, быццам у камені жыў Змей, які шыў вопратку. Людзі прыходзілі да яго, пакідалі палатно і казалi: «Пашый!» А назаўтра прыходзілі і забіралі адзенне. Такі камень называюць «камень-кравец». І лётаў той Змей да дзяўчыны, якая жыла за возерам Лукомльскім у вёсцы Абузер’е. Сядзелі яны на беразе возера, і ён прасіў яе: «Калі я засну і пачнецца навальніца, ты ж мяне пабудзі!» І аднойчы тая дзеўка ці тое сама заснула, ці тое забылася, і не пабудзіла Змея. Змей усхапіўся, раз’юшаны, ударыў дзяўчыну па шчацэ і паляцеў. Па дарозе Пярун яго і забіў.
Легенда легендай, але, калі мы там былі, нас не пакідала адчуванне рэальнасці міфа. Мы – людзі адукаваныя – разумелі, што гэта ўсё байкі, легенды. Але, з іншага боку, мы ўвесь час сутыкаліся з сітуацыяй, калі міф ажываў і станавіўся рэальным. Так, напрыклад, у вёсцы Гогалеўка мы распытвалі: «А што там за дзеўка? Да якой дзеўкі хадзіў Змей?» А нам казалі: «А вы знаяце, а там жа ж у той хаце (паказваюць) – родсцвяннікі той дзеўкі жывуць! І фатаграфія ёсць! І на той фатаграфіі бачна, што пляма ў яе на шчацэ засталася!» Мы, зразумела, ішлі туды, а нам адмаўлялі – казалі, што там нічога няма і пра такое нічога не чулі.
І так вось увесь час, дзе б мы ні хадзілі! То дзеці казалі, што ў школе захоўваецца скамянелы палец таго самага Змея. То мужыкоў сустракаем: «Вы там раскопкі проводзіце? А вы ж знаяце, што там дзірка ў зямлі даўней была глыбокая? Мы туды сабачку пусцілі, а ён завішчэў і ўсе – знік і ніхто не ведае дзе! А калі ж вы будзеце капаць, там жа возера Лукомскае праз гэты камень выцячэць і ўсё затопіць!» Вось такое ўяўленне, што пад каменем знаходзіцца нейкі ўваход у хтанічны свет.
Але больш за ўсё мяне ўразіла іншае. У адзін дзень я пайшла пешшу за 20 кіламетраў у вёску Гурэц. Прыйшла, каб распытаць пра паданні, але ж ніхто там не ведаў пра Змея. І больш за тое, вёска была ўжо заселеная дачнікамі, а старажылаў амаль не засталося. Калі ўваходзіла ў вёску, там бабулечка сядзела на ўскрайку. Я яе спытала пра Змея, а яна: «Ой, дзетачка! Я нічога не знаю, не памятаю!» А калі я вярталася назад, яна мяне сама спыніла: «Паслухай, я ж успомніла! Знаеш, калі я была яшчэ маленькая, то мама вадзіла мяне ў лес у ягады. І там мне мама паказвала магілу Змея! І праўда, гарушка такая доўжанькая. Мне мама казала: «Глядзі, вось тут галава Змея, а тут яго хвост!»» Я ёй кажу: «Так што, гэта і праўда магіла Змея?» – «Да, праўда! Ідзі вось па гэтай дарожцы. Потым павернеш, там сасна будзе...»
Я пайшла і знайшла там доўгі курган. Археолаг Эдвард Зайкоўскі зрабіў шурфоўку і высветліў, што гэта звычайны доўгі курган VI – VII cтагоддзяў з крэмацыяй. А па вяртанні з экспедцыі я глядзела на карту і тут раптам мяне проста нібы токам ударыла. Я паглядзела, што вёска Абузер’е, магіла Змея і Змяёў камень знаходзяцца на адной лініі. І гэта можна было заўважыць толькі з вышыні птушынага палёту: быццам Змей сапраўды ляцеў да свайго каменя, каб схавацца, пераляцеў праз Лукомльскае возера, тады яго Пярун забіў, і засталося пахаванне – курган.
Пасля былі іншыя экспедыцыі, але ўвесь час было адчуванне, што для карэнных жыхароў гэтай зямлі навакольная прастора напоўнена сакральнымі аб’ектамі, міф увесь час ажывае. Калі мы чытаем надрукаваныя легенды і паданні, гэта проста тэксты. Калі міф прывязаны да канкрэтнай мясцовасці і жывых людзей, ён набывае новы сэнс.
Кар.: Якім чынам, Вольга Антонаўна, Вы апынуліся ў Полацкім дзяржаўным унвіерсітэце, у Полацку? Гэта была выпадковасць ці запланаваны маршрут?
В.А. Емяльянчык: У маладыя гады поўнач Беларусі мяне заўсёды цягнула як нейкая беларуская «Гіпербарэя», зямля крывічоў. У студэнцкія часы ў нас з сябрамі была традыцыя на майскія святы хадзіць у турыстычныя вандроўкі па Беларусі. І недзе ў годзе 1990-м мы паехалі на Ўшацкія азёры і завіталі ў Полацк. Быў цёплы майскі дзень. На Верхнім замку, пад сценамі Сафіі, з’явілася адчуванне, што Полацк адрозніваецца ад іншых гарадоў Беларусі, гэта незвычайнае месца са сваёй асаблівай энэргетыкай.
А потым адбыўся выпадковы збег акалічнасцяў. Пасля заканчэння аспірантуры трэба было вырашаць, што рабіць далей. Мой сённяшні калега, Уладзімір Аляксандравіч Лобач, прапанаваў прыехаць у Полацкі ўніверсітэт, дзе незадоўга да гэтага быў створаны новы факультэт, адкрыта новая спецыяльнасць «Гісторыя». Пасля сустрэчы з загадчыкам кафедры гісторыі і сацыялогіі Васілём Іванавічам Шайковым і размовы з рэктарам Эрнстам Міхайлавічам Бабенка, мяне прынялі на працу. Так я стала выкладаць на кафедры гісторыі і сацыялогіі гісторыка-філалагічнага факльтэта ПДУ.
Кар.: Так, Полацк, сапраўды, мае сваю непаўторную аўру і прыцягальнасць. Але наколькі ўбачанае Вамі ў маладым Полацкім дзяржаўным універсітэце адпавядала чаканням і знаходзілася ў сугуччы з прыгажосцю і багаццем духоўнага свету Полацкай зямлі?
В.А. Емяльянчык: Я ніводнай хвіліны не была расчараваная, што прыехала працаваць у Полацкі дзяржаўны ўніверсітэт! Я трапіла на новую кафедру, дзе сабралося сузор’е маладых гісторыкаў, блізкіх мне па духу людзей. Гэта былі, нібыта, часы першастварэння, калі ўсё зараджалася, калі ўсе асабліва востра адчувалі сваю далучанасць да станаўлення спецыяльнасці, факультэта, універсітэта. З самога пачатку на кафедры склаўся вельмі прыязны клімат. І, нягледзячы на пастаяннае абнаўленне складу кафедры, гэтая прыемная атмасфера захоўваецца да сённяшняга дня. У нас працуюць цікавыя і апантаныя сваёй справай людзі.
Кар.: Праца ўніверсітэцкага выкладчыка непарыўна звязана з навуковай дзейнасцю. Раскажыце, калі ласка, як складваўся Ваш шлях у галіне антрапалагічных даследаванняў?
В.А. Емяльянчык: Шлях у антрапалогію быў, з аднаго боку, парадаксальны, а з другога боку, заканамерны. З самога дзяцінства ў мяне была схільнасць хадзіць нехожанымі сцяжынамі. Вось так і па жыцці я выбірала шляхі, можа быць, не самыя простыя, а самыя складаныя. Мне падабаецца быць першапраходнікам і рабіць тое, што да мяне ніхто не рабіў!
З антрапалогіяй так і атрымалася. У нас у Беларусі няма ніводнай вышэйшай навучальнай установы, якая б рыхтавала спецыялістаў-антраполагаў. Таму ў аспірантуру бралі ўсіх: медыкаў, філосафаў, гісторыкаў, географаў. Але гэтая спецыяльнасць вельмі спецыфічная! Яна патрабуе ведаў ў галіне біялогіі, папуляцыйнай экалогіі, дэмаграфіі, неабходна валодаць метадамі статысткі і шматмернай біяметрыі, і разам з тым ведаць гісторыю, разумець сацыяльна-гістарычны кантэкст, на фоне якога адбывалася фарміраванне насельніцтва. На сёняшні дзень ў нашай краіне існуе адзіны навуковы цэнтр антрапалагічных даследванняў – гэта аддзел антрапалогіі і экалогіі Інстытута гісторыі НАН Беларусі. Пры гэтым беларускіх антраполагаў, якія займаюцца вывучэннем старажытнага насельніцтва і маюць навуковую ступень, можна літаральна пералічыць на пальцах адной рукі.
Спецыяльнасць вельмі рэдкая, але ў свеце добра вядомая і запатрабаваная. Археалогі даследуюць наша мінулае, праводзяць археалагічныя раскопкі. Яны вывучаюць артэфакты і тыя сляды, якія пакінуў пасля сябе чалавек – жытлы, прылады працы. Антраполаг вывучае тое, што засталося ад самога чалавека. Даследаваць шкілетныя рэшткі з пахаванняў – гэта значыць мець магчымасць даведацца пра новыя аспекты жыцця нашых далёкіх продкаў – іх знешні выгляд, стан здароўя, асаблівасці ладу жыцця.
Дарэчы, на самой справе антраполагі вывучаюць не толькі выкапнёвыя рэшткі, але і сучаснае насельніцтва. Калі ў 1993 годзе я паступіла ў аспірантуру, аддзел антрапалогіі і экалогіі НАН Беларусі, які у той час узначальвала мой навуковы кіраўнік, прафесар Лідзія Іванаўна Цягака, займаўся вывучэннем экалагічнай праблематыкі, звязанай з наступствамі аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Мне адразу сказалі, што палеаантрапалогія – гэта не перспектыўна. І толькі праз сваю асліную ўпартасць, зацятасць я выйшла менавіта на гэты накірунак даследавання.
Кар.: А з чаго Вы пачалі сваю даследчыцкую працу ў антрапалогіі?
В.А. Емяльянчык: Пад час навучання ў аспірантуры я прымала ўдзел у навуковых даследаваннях аддзела антрапалогіі. Мы выязжалі ў забруджаныя радыяцыяй раёны з мэтай маніторынгу стану здароўя і фізічнага развіцця дзяцей, якія там пражывалі.
Адначасова мяне не пакідаў інтарэс да палеаантрапалогіі. Ужо пад час працы ў Полацкім універсітэце, у 2000 годзе, я прайшла стажыроўку ў Інстытуце антрапалогіі Познаньскага ўніверсітэта ў Польшчы. У выніку я атрымала магчымасць пазнаёміцца з найноўшымі метадамі і падыходамі ў вывучэнні шкілетных рэштак чалавека. Пасля завяршэння стажыроўкі я прадставіла свайму навуковаму кіраўніку новую самастойна распрацаваную праграму даследаванняў і прапанавала змяніць тэму дысертацыі. Лідзія Іванаўна Цягака падтрымала маю ініцыятыву.
Кар.: Наколькі цяжка было давесці Ваша даследаванне да лагічнага заканчэння – абароны?
В.А. Емяльянчык: Па-першае, некалькі гадоў у мяне заняў пераклад і аналіз англамоўнай літаратуры па тэме даследавання. Трэба было пералапаціць вялікую колькасць матэрыялаў, разабрацца ва ўсім, зразумець, якім чынам можна выкарыстаць новую метадалогію, як належыць інтэрпрэтаваць атрыманыя вынікі. Паралельна на працягу некалькіх год, пад час свайго летняга адпачынку, я сядзела ў падвалах Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору НАН Беларусі, працавала з краніялагічнымі калекцыямі аддзела антрапалогіі. Каб набраць матэрыял для дысертацыі, мне давялося памераць і апісаць больш за 500 чарапоў.
Калі тэкст дысертацыі быў ужо гатовы, ён атрымаў вельмі добрую ацэнку ў калег-антраполагаў. Аднак, паколькі гэта была першая дысертацыя па палеаантрапалогіі за ўсю гісторыю існавання незалежнай Рэспублікі Беларусь (у савецкі час падобныя дысертацыі абараняліся ў Маскве), давялося некалькі гадоў пераконваць ВАК у тым, што падобнае даследаванне мае навуковую значнасць.
У той час на базе Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэта пачалі сістэматычна праводзіцца археалагічныя даследаванні, з’явіліся свае спецыялісты-археолагі – Дзяніс Уладзіміравіч Дук, а зараз маладыя – выкладчыкі кафедры гісторыі і турызму Віктар Уладзіміравіч Чараўко і Аляксей Леанідавіч Коц. У выніку, на сённяшні момант у Полацкім універсітэце захоўваецца рэпрэзентатыўная астэалагічная калекцыя, прадстаўленая матэрыяламі гарадскіх і вясковых пахаванняў XI – XVIII стагоддзяў с тэрыторыі Полацкай зямлі. Гэта ўнікальная калекцыя, аналагаў у Беларусі пакуль няма. Тут сабраны матэрыял, які прадстаўляе насельніцтва адзінага гісторыка-культурнага рэгіёну Беларусі ў шырокіх храналагічных рамках, якія ахопліваюць амаль тысячагоддзе.
Кар.: А як забяспечваецца захаванасць гэтай унікальнай калекцыі?
В.А. Емяльянчык: Дзякуючы падтрымцы кіраўніцтва Полацкага універсітета, пад сховішча было выдзелена падвальнае памяшканне вучэбнага корпуса «Г» УЛК № 5. Памяшканне сухое, абсталявана вентыляцыяй, праведзена дадатковае асвятленне, таму ўмовы для захавання і даследвання матэрыялаў добрыя. У хуткім часе спадзяюся устанавіць стэлажы, што дазволіць захоўваць матэрыялы ў сістэматызаваным выглядзе.
Кар.: Гэта вельмі пазітыўныя змены, бо калекцыя па характару матэрыялу, канечне, рэгіянальная, але па яго каштоўнасці – рэспубліканскага ўзроўню!
В.А.Емяльянчык: Безумоўна. Да мяне ўжо звярталіся з НАН Беларусі з просьбай даць магчымасць азнаёміцца з калекцыяй аспірантам аддзела антрапалогіі, якія працуюць па сваёй праграме даследавання. Да таго ж антрапалогія, як і любая іншая навука, не стаіць на месцы. Не так даўно да мяне звярнуліся спецыялісты з Інстытута генетыкі НАН Беларусі. Не выключана, што ў хуткім часе матэрыялы калекцыі будуць выкарыстаны з мэтай правядзення ДНК-аналізу.
Астэалагічная калекцыя, якая захоўваецца у сценах Полацкага ўніверсітэта, дазваляе таксама развіваць міжнароднае науковае супрацоўніцтва. Полацк рэгулярна наведваюць мае калегі, антраполагі з Расійскай акадэміі навук і Маскоўскага дзяржаўнага ўніверсітэта. У выніку ўжо быў апублікаваны шэраг сумесных работ, даследаванні будуць працягнуты ў рамках супольнага расійска-беларускага навукова-даследчыцкага праекта.
Другая важная праблема, актуальная для мяне – пытанне антрапалагічнай этыкі. У Беларусі пакуль што яно асабліва не ўздымаецца, але на Захадзе яго абмяркоўваюць вельмі актыўна. Ці маем мы маральнае права парушаць пахаванні нашых продкаў? Дзе тая мяжа паміж апаганьваннем магіл, з аднаго боку, і навукова абгрунтаванай неабходнасцю даставаць гэтыя косткі і захоўваць, з другога?
Безумоўна, бяздумнае парушэнне пахаванняў – гэта злачынства, справа нядобрая. Але ёсць сітуацыі, калі проста няма іншага выйсця, і калі ёсць хоць малейшая магчымасць перапахаваць рэшткі, я выступаю ў падтрымку такой ініцыятывы. Прывяду некалькі прыкладаў. У 2010 годзе ў Мінску на тэрыторыі былога манастыра бернардзінцаў праводзіліся археалагічныя даследаванні пад кіраўніцтвам В.І. Кошмана. У выніку раскопак былі выяўлены шматлікія пахаванні. Пасля завяршэння антрапалагічнай экспертызы ўсе рэшткі былі перапахаваныя пры ўдзеле каталіцкага святара. У 2010 годзе на беразе Нёмана праводзіліся выратавальныя раскопкі сярэднявечнага пасялення каля вёскі Коматава (тэрыторыя помніка будзе падтоплена пасля запуска Гродзенскай электрастанцыі). У выніку раскопак былі выяўлены пахаванні больш за 300 чалавек, датаваныя XVI ? XVIII стагоддзямі. Гродзенскія археолагі запрасілі мяне для правядзення антрапалагічнай экспертызы, пасля завяршэння якой рэшткі людзей таксама былі перапахаваныя пры ўдзеле святара, які адслужыў паніхіду.
Калі вядуцца археалагічныя раскопкі ў межах Полацкага Спаса-Еўфрасіннеўскага манастыра, антрапалагічныя даследаванні праводзяцца непасрэдна на манастырскай тэрыторыі. Кіраўніцтва Полацкай епархіі і манастыра з паразуменнем ставіцца да неабходнасці правядзення антрапалагічнай экспертызы і стварае для гэтага ўсе неабходныя ўмовы. Пасля правядзення экспертызы ўсе рэшткі, якія былі выяўлены на тэрыторыі манастыра, застаюцца на месцы і будуць перапахаваныя.
Звычайная справа, што ў Сярэднявеччы і эпоху Новага часу было прынята хаваць людзей пры храмах, на тэрыторыі манастыроў. А паколькі на тэрыторыі Полацка даўней было шмат цэркваў і касцёлаў, манастыроў розных канфесій, то горад літаральна «стаіць на костках». Вось і тут, на тэрыторыі ўніверсітэта, пад час будаўніцтва новага спартыўнага корпуса было знойдзена шмат чалавечых костак. Калі на тэрыторыі старажытнага Полацка вядуцца любыя будаўнічыя работы, вельмі высокая верагоднасць трапіць на чалавечыя пахаванні. Калі б не археолагі і антраполагі, то гэтыя парэшткі проста б выкідаліся на сметнік. Антраполаг выконвае вельмі важную справу: робіць поўнае апісанне костак, даследуе і імкнецца выцягнуць з іх максімальна поўную інфармацыю пра людзей, якія былі пахаваныя. Калі застаецца невядомай канфесійная прыналежнасць пахаваных, альбо адсутнічаюць умовы для належнага перапахавання, матэрыялы застаюцца ў фондах Полацкага ўніверсітэта.
Кар.: Вы выдатны вучоны, у 2013 годзе прызнаваліся лепшым выкладчыкам ПДУ, але многія ведаюць Вас яшчэ як стваральніка і кіраўніка спеўнага гурту «Варган». Адкуль у Вас узнік інтарэс да беларускай песні?
В.А. Емяльянчык: У мяне вясковыя карані – мама і тата з вёскі. На іх вяселлі, якое адбывалася па самых сапраўдных традыцыйных канонах, грала спецыяльна запрошаная «капэля» – вясковыя музыкі, якія выконвалі музыку на гармоніку, бубне, кларнэце. Мае прадзед, бабуля і яе сёстры былі вельмі добрымі спевакамі.
Кар.: У якім узросце Вы ўпершыню пачулі беларускія песні?
В.А. Емяльянчык: Я іх чула з самога дзяцінства. У нашай сям’і было прынята, што калі род збіраўся разам, то заўсёды спявалі. Я памятаю, як усе сядалі за стол і чакалі таго моманту, калі ж пачнуць спяваць. Адчуванне той энергетыкі, якая паўставала пад час спеваў, проста немагчыма перадаць словамі!
Кар.: Вы вельмі рана пазнаёміліся з беларускімі песнямі, а калі Вам давялося ўпершыню іх выконваць?
В.А. Емяльянчык: У мяне была магчымасць далучыцца не толькі да жывой фальклорнай традыцыі, але і да акадэмічнай харавой музыкі. Пад час навучання ў Беларускім дзяржаўным універсітэце мне пашанцавала спяваць у Акадэмічнай харавой капэле БДУ, якой тады кіравала Маргарыта Дзмітрыеўна Лапкоўская. Як раз у той час калектыў перажываў уздым, адраджэнне. Дзякуючы харавой капэле я дакранулася лепшых узораў еўрапейскай і рускай духоўнаай музыкі. Больш таго, мы, напэўна, аднымі з першых у Беларусі сталі спяваць старажытную беларускую музыку XVI – XVIII стагоддзяў. Выконвалі і іншыя цікавыя творы: харавыя апрацоўкі песень «Бітлз», песень розных народаў свету, нават спірычуэлс – духоўныя спевы афраамерыканцаў. Разам з харавой капэлай мы шмат паездзілі па Еўропе. Гэта было вельмі цікавае, насычанае жыццё, якое для мяне працягвалася восем год – пяць студэнцкіх і тры гады навучання ў аспірантуры.
Але паралельна ў мяне з’явілася захапленне традыцыйным беларускім спевам. Калі паўстала пытанне, што важней, я зразумела, што традыйцыная беларуская музыка не менш глыбокая, не менш складаная, а па энергетыцы часам, можа быць, і больш цікавая, чым акадэмічная музыка. Да таго ж, беларуская традыцыйная музыка мае вельмі глыбокія карані. Захапленне традыйцынымі спевамі было своеасаблівым эксперыментам, спробай не толькі інтэлектуальна спасцігнуць Беларусь, але і адчуць энергію гэтай зямлі праз выкананне архаічных песень.
Кар.: І ў ва што ўвасобіўся гэты Ваш інтарэс?
В.А. Емяльянчык: Гэтыя эксперыменты ўвасобіліся ў стварэнне фальклорнага гурта «GUDA». Сабраліся мы яшчэ ў 1992 годзе, а ў 1996-ым абралі сабе імя і канчаткова аформіліся як спеўны гурт. «GUDA» існуе да сённяшняга часу, а я дагэтуль застаюся адной з ўдзельніц гурта. Калектыў выдаў некалькі альбомаў, мы запісалі вельмі цікавы альбом разам з гуртом сярэднявечнай музыкі «Drolls» з Перазаводску (Расія). Нашы песні, запісаныя на беларускім радыё, былі выкарыстаны пад час агучвання мультфільма «Дзед», створанага на «Беларусьфільме» па матывах беларускіх народных казак.
Аднак «GUDA» існуе ў Мінску. Я даволі часта ездзіла туды, удзельнічала ў розных канцэртах, фестывалях, запісе дыскаў. Аднак мне не хапала спеваў тут, у Полацку. Дарэчы, я вельмі ўдзячная таму, што ў першыя гады працы ў Полацкім універсітэце я далучылася да дзейнасці гісторыка-культурнага клубу «Княжыч», створанага маладымі выкладчыкамі і студэнтамі ПДУ. Пасля таго, як з прычыны розных жыццёвых абставін нашы шляхі разыйшліся, мяне не пакідала мара сабраць людзей, аднадумцаў, з якімі можна было б спяваць разам. І мае думкі зноў матэрыялізаваліся.
Ведаеце, сучасную моладзь вельмі цяжка захапіць традыцыйнай культурай. Наша моладзь – гэта сучасныя людзі, якія маюць свабодны доступ да ўсіх відаў і жанраў сучаснай музыкі. Старажытныя народныя спевы на гэтым фоне не выглядаюць прывабна, колькі не распавядай пра іх каштоўнасць і ўнікальнасць. Усё пачалося са студэнцкай групы 07-ГІС, куратарам якой я была. У нас склаліся вельмі прыязныя адносіны, і аднойчы вясеннім выходным днём мы вырашылі выбрацца на прыроду. Я зрабіла «правакацыю»: прапанавала «гукнуць» вясну. Студэнты гэтую прапанову з радасцю падтрымалі. Але гэтая згода азначала, што трэба вучыць песні. Я раздрукавала тэксты, раздала, паспрабавалі спяваць. У выніку мы выбраліся на прыроду, правялі цудоўны дзень у вельмі прыгожым месцы на беразе возера. Пасля студэнты самі да мяне падыйшлі і спыталі: «А мы будзем працягваць? Мы хочам спяваць далей!» З гэтага і пачаўся наш фальклорны гурт.
Спачатку мы не мелі назвы, але самі студэнты праявілі ініцыятыву і прапанавалі назву «Варган». Давялося ўжо пост-фактум шукаць тлумачэнне – чаму мы так завемся.
Кар.: І як сёння гучыць афіцыйная версія?
В.А. Емяльянчык: Тлумачэнне з’явілася само сабой. Варган – гэта старажытны інструмент, вядомы ў розных краінах Еўразіі. Многія здзівяцца, але ён быў шырока распаўсюджаны на тэрыторыі Беларусі ў эпоху сярэднявечча, яго знаходзяць пад час раскопак старажытных беларускіх гарадоў. У 2014 годзе наш малады археолаг, выкладчык кафедры гісторыі і турызму Аляксей Коц (дарэчы былы стараста той самай групы 07-ГІС) знайшоў варган пад час раскопах на тэрыторыі Ніжняга замку ў Полацку, а ў 2015 годзе – на тэрыторыі Запалоцця. У старажытнасці некаторыя народы выкарыстоўвалі варган у шаманскіх практыках, як спосаб вандравання ў часе і прасторы. Для нас выкананне традыцыйнай музыкі таксама ёсць спосаб вандравання ў часе і прасторы. Выкананне старажытных абрадавых спеваў дазваляе адчуць, як гучалі старажытныя крывічы, радзімічы, дрыгавічы. Дарэчы, імкнучыся пашыраць нашу спеўную геаграфію, мы выконваем не толькі беларускую музыку, але і музыку памежжа: рускія, украінскія, літоўскія, польскія песні. У нашым рэпертуары ёсць нават песня з Македоніі.
Фальклорны гурт «Варган» ? гэта працэс супольнай творчасці ўсіх яго ўдзельнікаў, працэс, які дае шмат натхнення, напаўняе жыццё зместам. Бо, на самой справе, мы не проста спяваем песні. Мы выконваем важную культурную місію – спрабуем пераняць унікальную аўтэнтычную манеру выканання, даць ёй працяг у наступных пакаленнях.
Кар.: Здаецца, Полацкі дзяржаўны ўніверсітэт і яго гісторыка-філалагічны факультэт – гэта выдатная пляцоўка, на якой усё гэта можа прыжыцца і існаваць.
В.А. Емяльянчык: Сапраўды, у нашым універсітэце мы маем усе ўмовы для творчасці – памяшканні для правядзення спеўных рэпетыцый і адкрытых танцавальных майстар-класаў, магчымасць арганізацыі творчых сустрэч і канцэртаў. Традыцыяй стала правядзенне на базе універсітэта народных святаў – мы калядуем, святкуем «Масленіцу», гукаем вясну.
Кар.: У пачатку 2000-ых на гісторыка-філалагічным факультэце было пакаленне, якое не толькі шмат дзе сябе праявіла – у навуцы, напрыклад, але і цікавілася традыцыйнай культурай. А наколькі ў «Варгана» добрая перспектыва пашырэння складу і захаванне перемнасці за кошт сённяшніх і будучых студэнтаў?
В.А.Емяльянчык: Гэта вельмі важная і балючая для мяне тэма. З аднаго боку, вельмі важна, каб у калектыў прыходзілі новыя людзі. З іншага боку, ратацыя, пастаяннае натуральнае абнаўленне студэнцкіх творчых калектываў – гэта праблема, на якую скардзяцца многія мае калегі-этнамузыколагі. Калі склад гурта пастаянна змяняецца, бывае цяжка падтрымліваць добрую якасць выканання. А ў вёсках людзі некалі спявалі разам ўсё жыццё!
Я таксама вельмі баялася за такую «цякучку», але ў нас склаўся настолькі прыемны клімат у калектыве, што людзі не зыходзяць! Многія былыя студэнты засталіся ў «Варгане». Цікава, што нават калі людзі з’язджаюць з Полацку, яны не губляюць сувязь з «Варганам» і застаюцца ўдзельнікамі гурта, далучаюцца да нашых праектаў. І гэта мяне вельмі цешыць!
«Ад усяго сэрца віншуем нашу дарагую Вольгу Антонаўну Емяльянчык з Днём нараджэння! Вольга Антонаўна — таленавітая, добрая і цікавая жанчына, якая для кожнага з нас стала прыкладам прафесіяналізму і апантанай адднасці высокароднай справе. Дзякуючы Вользе Антонаўне мы акунуліся ў атмасферу традыцыйнай песні, спазналі сакральнасць народнай культуры беларусаў і нібыта на нейкім касмічным узроўні дакрануліся да плыні стагоддзяў. Кожны з нас выражае вялікую ўдзячнасць Вользе Антонаўне, а таксама жадае ёй натхнення, энергіі, моцнага здароўя і безліч новых навуковых і творчых адкрыццяў!
З павагай, удзельнікі фальклорнага гурта «Варган»».
Гутарыў Уладзiмiр Фiлiпенка