18 мая музейныя работнікі ўсяго свету ўжо ў 39-ы раз святкуюць Міжнародны дзень музееў. У Полацкім дзяржаўным універсітэце ўжо больш за 15 год існуе ўласнае сховішча матэрыяльнай і духоўнай культуры нашага краю – Музей навукі і асветы Полаччыны. Напярэдадні прафесійнага свята мы сустрэліся з яго стваральніцай і нязменным загадчыкам – Тамарай Аляксандраўнай Грудніцкай. Мудры, глыбокі і адукаваны чалавек, душэўная, шчырая і інтэлігентная жанчына распавяла пра свой няпросты жыццёвы шлях да ўніверсітэцкага «Храму памяці», аб гісторыі, сучасным стане і перспектывах развіцця нашага музея.
Тамара Аляксандраўна Грудніцкая
Кар.: Тамара Аляксандраўна, адкуль Вы, хто Вашы бацькі, як прайшло Ваша дзяцінства?
Т.А. Грудніцкая: Нарадзілася я на Аршаншчыне, у Арэхаўску. Вельмі ганарылася і ганаруся месцам свайго нараджэння. Зараз гэта гарадскі пасёлак, а раней ён быў раённым цэнтрам. Яго ў нас проста «БелДРЭСам» называюць, бо там у 1930 годзе па плану ГОЭЛРО (рэд. – скарочана ад «Государственная электрификация России») была пабудавана першая электрастанцыя ў Савецкай Беларусі. Гэтае прадпрыемства ўплывала на ўвесь уклад жыцця нашага рабочага пасёлка, дзе гудок электрастанцыі да сярэдзіны 1960-х гг. а 6-й раніцы рабіў пабудку, у 8 гадзін абвяшчаў аб пачатку працоўнага дня, апоўдні гучалі гудкі абедзенага перапынку, а ў вечары – аб заканчэнні рабочай змены.
Мая малая Радзіма – гарадскі пасёлак Арэхаўск (БелДРЭС)
Арэхаўск. Траецкая царква (пачатак ХІХ ст.) мае вельмі цікавую архітэктурную асаблівасць: бярвенні пры яе будаўніцтве ўкладвалі не гарызантальна, а вертыкальна – гэта значыць, частакол з купалам. Гэта царква за савецкім часам была адзінай дзейнічай на Аршаншчыне.
Тут таемна цётка Аня хрысціла Тому і Мішу.
1950 год.Тома (2,5 года) і Міша (1 год)
Жыла я на Чыгуначнай вуліцы, па якой па вузкакалейцы з Асінторфу вазілі торф, фрэзер – паліва электрастанцыі. Усе дзіцячыя гульні былі звязаныя з гэтай самай чыгункай, з яе раз’ездамі, кар’ерамі. Калі казаць пра дзяцінства, як у любога, яно было сонечнае, поўнае прыгодаў, цікавых адкрыццяў. Так, гэта быў пасляваенны час са сваймі праблемамі, з нястачай, з недахопамі. Дзеці былі звычайна пакінутыя самім сабе: вучыліся самайстойна плаваць у возеры, прыдумвалі гульні, пераважная большасць якіх была «у вайну». Існаваў рытуал: абавязкова ў цэнтры 5-цікутнай зоркі распальваць вогнішча і смажыць на ім хлеб, альбо каласкі, якія для нас былі смачней за ўсё на свеце.
Мая маці, настаўніца хіміі і біялогіі, паўплывала на фармаванне ў мяне інтарэсу да культуры. Дарэчы, яна добра ведала нямецкую мову і нават выкладала яе ў даваенны час у афіцэрскай школе.
Першы муж мамы быў лётчыкам і загінуў 22 чэрвеня 1941 года. А ўжо па заканчэнні вайны яна прыехала з другім мужам, маім бацькам, на БелДРЭС. Тата мой быў інвалідам другой групы, бо на фронце захварэў на сухоты адкрытай формы. Тады гэта была практычна невылечная хвароба. Не працаваў з-за гэтага, вельмі часта бываў у шпіталях. Ён і памёр ад гэтага: у яго пачаўся лёгачны крывацёк.
Кар.: А кім па сацыяльным паходжанні былі Вашы бацькі?
Т.А. Грудніцкая: З сялянства. Маці, Ефрасіння Іванаўна Шарыпа, малодшая з пяці дзяцей, ў трохгадовым узросце, у 1918-ым, засталася сіратой: дзед Іван загінуў на імперыялістычнай (так называлі Першую сусветную) вайну, а бабуля Сцепаніда даведаўшыся аб гэтым – злегла. Каб яе падняць, суседзі, аднойчы, забегшы ў хату, пракрычалі: «Глянь Степаніда – твой Іван вяртаецца!». Сцепаніда ўстала, падыйшла да вакна і нікога там не ўбачыўшы, замертва ўпала на падлогу… І, ведаеце, што сумна – невядома, дзе загінуў дзядуля і бабуліна магілка не захавалася. Могілкі ў вёсцы знаходзіліся на адкрытым узвышшы, дзе ў час Вялікай Айчыннай пры вызваленні Аршаншчыны, заселі гітлераўцы, каб іх знічтожыць быў адкрыты артэлірыйскі агонь, які знічтожыў ворага і разбурыў могілкі.
Па тых паслярэвалюцыйных, цяжкіх часах дзеці ўсё ж не разышліся, бо старэйшая, Аня, утрымлівала малодшых братоў і сясцёр.
У міжваенны час ваенныя людзі карысталіся асаблівай пагагай, да таго ж армія забяспечвала і нядрэннае матэрыяльнае становішча. Менавіта таму, каб мець магчымасць дапамагчы малодшым, мамін старэйшы брат, Рыгор Іванавіч Шарыпа, вырашыў стаць лётчыкам. Спачатку ён не прайшоў медкамісію, бо працаваўшы на лесанарыхтоўцы і, як кажуць, адцягнуў рукі ніжэй каленяў. Але ён усе ж здзейсніў сваю мару! У 1932 г. дзядзька Рыгор быў залічаны курсантам ваеннай школы авіацыйных тэхнікаў, а перад вайной ужо стаў выкладчыкам эксплуатацыйнага курсу ў Іркуцкім лётным вучылішчы. Следам за ім у летчыкі пайшоў і другі мамін брат – Васіль, які таксама скончыў вучылішча ў Іркутску.
Дзядзька Рыгор Іванавіч прайшоў фінскую вайну ў якасці ст. інжынера 44-га хуткаснага бомбардзіровачнага авіяпалка. Але ў пачатку Вялікай Айчыннай сувязь з ім абарвалася. Дасылала запыт у Цэнтральны архіў Міністэрства абароны Расійскай Федэрацыі, што ў Падольску. Адказалі, што старшы тэхнік эскадрыльі 325 асобнай разведвальнай авіяэкскадрыльі загінуў 1 жніўня 1942 г.
Адчайны дзядзька Васіль Іванавіч стаў лётчыкам-выпрабавальнікам. Пад час аднаго з палётаў яго самалёт разбіўся. Ён застаўся ў жывых, але за «шкодніцкія» адносіны да тэхнікі быў рэпрэсіраваны. Бяда не абмінула і яго сям’ю, якая была саслана ў Сібір і звестак аб іх лёсе няма. У час жорсткіх баёў за Маскву Васіля Іванавіча Шарыпу вярнулі ў войска, і ў снежні 1941-га ён загінуў пад Вязьмай.
Трэці дзядзька, Раман Іванавіч, калі пачалося будаўніцтва першынца беларускай энергетыкі, працаваў на будоўлі, а потым рабочым БелДРЭСа. Прайшоў вайну ад першага да апошняга дня. У пасляваенны час стаў паважаным чалавекам. Пасля вайны працаваў на электрастанцыях у Арахоўску і Жодзіне. Аб годным ваенным і мірным шляху Р.І. Шарыпа сведчаць яго ўзнагароды: медалі «За абарону Каўказа», «За ўзяцце Кёнігсберга», «За ўзяцце Берліна», «За перамогу над Германіей у Вялікай Айчыннай вайне 1941 – 1945 гг.»; ордэн Чырвонай Зоркі, ордэн Аляксандра Неўскага; ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга, медаль «За доблесную працу», Ганаровая грамата Вярхоўнага Савета Беларускай ССР і інш.
Калі вяртацца да маці, то ў сваёй вёсцы, Арашках, яна скончыла пачатковую школу. Потым яе як сірату адправілі ў школу чырвонай сялянскай моладзі, дзе закончыла сем класаў. Як выдатніца па накіраванні патрапіла на рабфак пры Віцебскім педагагічным інстытуце. Калі вучылася ў інстытуце, старэйшы брат Рыгор прысылаў ёй з Іркуцку талоны на абед, а сабе пакідаў талоны на сняданак і вячэру. Мама жыла ў інтэрнаце і з гэтымі талонамі з сяброўкамі па чарзе хадзіла ў афіцэрскую сталовую. Той хто ішоў, быў павінны прынесці астатнім хлеб. У той час на сталах стаялі хлебніцы і браць адтуль можна было тое, што там заставалася без абмежаванняў. Так што ад брата была сапраўдная дапамога. А потым маме пачаў дапамагаць збіраць хлеб адзін з афіцэраў. Так яна пазнаёмілася, выйшла замуж за лётчыка. З верасня 1939 г. маці з мужам, Рыгорам Леанідавічам Прашко, і сынам Ігарам, народжаным ў 1937 г., знаходзіліся на новастворанай дзяржаўнай мяжы ў горадзе Аўгустоў (зараз у Польшчы). Рыгор Леанідавіч загінуў 22 чэрвеня 1941 г., а мая маці з сынам вярнулася ў родную вёску, дзе яны разам з аднавяскоўцамі перажылі гады ліхалецця.
Пасля вызвалення Аршаншчыны, у 1944 г. маці была прызначана дырэктарам дзіцячага дому ў Хлусаве. Пасля яго пераводу ў Андрэеўшчыну, з 1947 г. працавала настаўніцай хіміі і біялогіі ў школе на БелДРЭСе.
У 50-я і нават 60-я гады я памятаю паважлівыя адносіны да маёй мамы на вуліцы. Гэта пераносілася і на мяне: «Ой, то гэта ж дачка настаўніцы!» Што таксама накладала нейкі абавязак: трэба было адпаведным чынам паводзіць сябе. Павага да настаўнікаў у той час, паміж іншым, засноўвалася яшчэ і на тым, што частка насельніцтва заставалася непісьменным. Напісаць заяву, прачытаць што-небудзь – звярталіся да мамы: «Ефрасіння Іванаўна, Ефрасіння Іванаўна, дапамажы!»Так што я часам жартую: «Я – дачка Ефрасінні!»
А пра бацьку... Ведаю дакладна, што ён з Глускага раёну. Яго старэйшыя браты, яшчэ да рэвалюцыі, у пошуках лепшай долі апынуліся ў ЗША і Індыі. Але так сталася, што з-за яго адсутнасці ў маім свядомым жыцці (шпіталі, бальніцы, санаторыі – лячэнне сухотаў, яго заўчасная смерць, калі мне было 11 гадоў), больш звестак пра яго ў мяне няма.
У нас яшчэ была нянечка – цёця Аня Палонская. Цудоўная жанчына, сапраўдны хатні чалавек! Яна шыла, вязала на нас, дзяцей, адзенне. Мы самымі прыгожымі на вуліцы былі, бо з банцікамі, з рушачкамі хадзілі. Яна вельмі любіла, каб мы выглядалі прыгожа.
Але калі мне было дзевяць гадоў, цёця Аня памерла. А праз два гады пайшоў з жыцця бацька. Мой старэйшы брат – ад першага шлюбу мамы – на той час ужо быў курсантам Вышэйшага ваенна-марскога вучылішча радыёсувязі імя Папова ў Ленінградзе. У маці на руках засталося чацвёра дзяцей. Так мы з яшчэ адным братам аказаліся ў Лепельскай школе-інтэрнаце.
1956 год.
Перад ад’ездам у Лепельскую школу-інтэрнат.
Я, мая маці Ефрасіння Іванаўна, брат Міша.
Мне 9 год і я буду вучыцца ў трэццім класе, а Мішу 7 год і ён пойдзе ў першы клас.
Кар.: Як Вы пераносілі разлуку з роднымі?
Т.А. Грудніцкая: Напачатку, крышку ўражанняў аб горадзе. Раней і ў пасёлку, і ў Оршы, і ў Віцебску (па дарозе ў піянерскі лагер) паўсюдна сутракалася з інвалідамі і калекамі – жывымі сведкамі вайны. А вось маўклівыя сведкі – руіны разбураных будынкаў пабачыла менавіта ў Лепелі. А яшчэ там на некаторых будынках захаваліся надпісы: «Всё для фронта – всё для победы!», што надавала яшчэ большай рэальнасці адчування што такое вайна.
Інтэрнат быў адкрыты ў прыгожым будынку канца ХІХ ст. з чырвонай цэглы. Раней там функцыянавала педвучылішча, але потым яго перавялі ў Полацк. Частка педагогаў засталася працаваць у школе, і лічу, што нам, першым выхаванцам школы-інтэрната, пашчасціла з настаўнікамі і выхавацелямі, як і з усімі супрацоўнікамі школы. Гэта быў калектыў добрых і клапатлівых людзей. Дарэчы, сярод іх быў самадзейны кампазітар Мікалай Макаравіч Пятрэнка, які напісаў музыку знакамітых песняроўскіх «Ручнікоў». Ён быў у школе старшым выхавацелем, і да свайго ад’езду стварыў духавы аркестр, дзякуючы якому на дэманстрацыях калона нашай школы была не толькі самай прыгожай (усе былі аднолькава святочна апранутыя, былі і ў нацыянальных касцюмах розных народоў, была і спартыўная група, якая на плошчы «будавала» піраміды), але і самай гучнай.
Калі ўспомніць іншых настаўнікаў, то ўсеагульнай нашай любіміцай была Гіта Абрамаўна Кірзан, настаўніца рускай мовы і літаратуры. Да пачатку 60-х гг., пры адсутнасці электрычнасці, збіраліся ў класе і ўслых па чарзе чыталі якую-нібудзь кнігу. Гіта Абрамаўна любіла і ведала Шэкспіра і мы чыталі, альбо слухалі яе пераказы яго твораў. Цёплы агенчык лямпы ў цэнтры, вакол якога ўсе сядзелі, цемра і хістаючыя цені па сценах рабілі незабыўныя ўражанні… Нашым выхавацелем (класным кіраўніком) быў Васіль Сцяпанавіч Дзягілеў. Пад яго пачаткам існаваў драматычны гурток, а галоўнымі «акторамі» у ім былі мы – яго выхаванцы. Успамінаю дабрэйшага Залмана Абрамавіча Ніссенбаума – выхавацеля майго брата. Геаграфію ў нас вёў былы франтавік, інвалід, Федор Купрыянавіч Пацей, які дзяліўся сваімі ўражаннямі аб Еўропе, якую прайшоў у пяхоце, аб Сярэдняй Азіі, дзе ён лячыўся ў шпіталі. Дзіяна Ісакаўна Лявіцкая стала ініцыятарам стварэння музея ў школе. Дзеля збору матэрыялу для яго, штогод летам адпраўляліся ў пешыя паходы – напачатку ў бліжэйшыя вёскі, а потым даходзілі да нават Чашнікаў, Лукомля.
У адпаведнасці з рашэннем партыі аб усебаковым камуністычным выхаванні ў школе імкнуліся даць разнабаковае, ў камуністычным духу, выхаванне: і працоўнае, і фізічнае, і мастацкае. На прышкольным участку мы вырошчвалі гародніну, у весну працавалі ў калгасах на пасадцы кукурузы (квадратна-гнездавым спосабам), у восень збіралі яблыкі, бульбу. У школе ствараліся самыя разнастойныя гурткі, часам нечаканыя. Да прыкладу, існаваў харэаграфічны, які вяла выпускніца харэаграфічнага вучылішча, жонка ваеннаслужачага адной з частак пад Лепелем. І мы атрымалі першыя ўяўленні аб балеце. Не доўга праіснаваў і гурток мастацкай гімнастыкі – мужоў пераводзілі ў іншыя месцы і з імі з’язжалі кіраўніцы гэтых гурткоў. У мерапрыемствах, якія праводзіліся ў школе, на першым месцы быў пазнавальна-камуністычны змест. Пасля з’езду партыі, які праходзіў пад лозунгам «Нынешнее поколение советских людей будет жить при коммунизме!», усе нашы мары былі скіраваны ў камуністычную будучыню. Праводзіліся вечары «Піянерская мара», дзе абмяркоўвалі, якой будзе наша Радзіма ў 2000 годзе.
Канец 1950-х гг.
Сцэнка з жыцця школы.
Я – дзяжурны санітар і правяраю чысціню рук перад сталовай.
Але, наогул, і зараз, праз гады я з цеплынёй успамінаю сваю школу, а ўтульны, правінцыйны Лепель з яго драўлянымі вуліцамі, садамі, вялікім возерам і лічу адным з прыгажэйшых у свеце.
Сучасны Лепель.
Некалі ў цэнтры плошчы («пятачка») стаяў помнік Сталіну, а зараз – стаіць Ленін.
Адразу, ад самага пачатку ў школе, з сумам па доме, па родным, маімі вернымі сябрамі сталі кнігі. Я палюбіла іх яшчэ ў раннім дзяцінстве. А кніжка пра Мікалая Міклуха-Маклая, якую я прачытала у другім класе, зрабіла на мяне ўплыў на ўсё астатняе жыццё. Вучоны прывёз у Пецярбург абарыгена і прасіў, каб яго не заключалі ў клетку для паказу. Міклуху-Маклая не паслухалі. Я плакала – так шкада было таго папуаса! Тады да мяне прыйшла ўпэўненасць у тым, што ўсе людзі на зямлі аднолькавыя і павінны быць роўнымі і шчаслівымі, што кожны чалавек, незалежна ад свайго статуса, заслугоўвае да сябе паважлівыя адносіны. Гэтаму прынцыпу імкнуся адпавядаць усё жыццё.
Гады вучобы ў Лепелі толькі ўмацавалі маю любоў да кнігі. Нашай першай настаўніцай у трэцім класе была Валянціна Мікулаўна. Яна ж працавала бібліятэкарам. Я «прыстроілася» да яе – дапамагала абменьваць, расстаўляць кнігі, а яна за гэта дазваляла браць у бібліятэцы ўсё, што захачу. Гэта не было нейкае сістэматызаванае чытанне. Мэтанакіраваным яно стала, калі я ўжо прыязджала на канікулы да мамы. У апошнія гады сваёй настаўніцкай дзейнасці, калі яна працавала на паўстаўкі бібліятэкарам, у мяне былі «тургенеўскія» канікулы (чытала Тургенева) або «чэхаўскія», «бальзакаўскія» («Чалавечую камедыю» амаль усю прачытала), «лета Дастаеўскага» i «Блокаўскае лета» былі і г.д.
Тады часопіс «Огонек» з бібліятэкі спісвалі штогод. На той час ён змяшчаў выдатныя ілюстрацыі. А ў 50-я гады, калі вельмі папулярныя былі балерыны, балет, у часопісе было шмат фотаздымкаў, як бы сёння сказалі, «балетных зорак». І вось я была ў захапленні ад Галіны Уланавай, Вольгі Лепяшынскай, Раісы Стручковай! Тым больш, што харэаграфічны гурток стаў дзейнічаць у школе. Але працаваў ён толькі год – кіраўнік зышла. Так што таксама з дзяцінства пачалася мая любоў да балету.
Кар.: Атрымліваецца, жыццё ў інтэрнаце было насычаным і бесклапотным?
Т.А. Грудніцкая: Па-рознаму было. Калі мне было 11 год, мая аднакласніца, пажалілася адміністрацыі, што я яе хачу атруціць. І па яе словах, ужо не памятаю дакладна, ці то таблетку прапанавала ёй выпіць, ці то што.
Тады я асабліва нічога не ведала пра падзеі ў краіне, а ў 50-я гады ў СССР яшчэ не забыліся на «справу ўрачоў», альбо «урачоў-атруціцеляў», якія, нібыта, склалі змову з мэтай забойства шэрагу савецкіх лідараў. Я, натуральна, нікога труціць не збіралася. Але наш завуч, Браніслаў Антонавіч, настойваў, дапытваў.
І вось калі ўсіх дзяцей адпусцілі на канікулы па дамах, мяне, паколькі я ні ў чым не прызнавалася, пакінулі ў інтэрнаце і загадалі прапалоць дзве градкі морквы на падсобным участку. Мяне абяцалі адпусціць толькі пасля выканання гэтай работы і пры ўмове прызнання. Уся пасцельная бялізна была ўжо сабраная, і мне трэба было пераначаваць на голай сетцы ложку. На наступны дзень жанчыны, з якімі я палола, пайшлі да завуча і нават не прасілі, а крычалі: як можна так здзекавацца з дзіця! Але я настаяла на тым, што я невінаватая і гэта дала падставы ў далейшым жыцці адстойваць правату, калі я ў ёй была пераканана.
Кар.: Так, эпоха была складаная! Нібыта, стала ўжо лягчэй, але падазронасць і страх у людзей хутка знікнуць не маглi. А як складваўся Ваш лёс пасля школы?
Т.А. Грудніцкая: Пасля заканчэння школы паўстаў выбар куды паступаць – выбар далейшага жыццёвага шляху. Калі б я заканчвала Лепельскую школу-інтэрнат, то атрымала б працоўную спецыяльнасць «машыніст-трактарыст дызельнага трактара». Але апошні, адзінаццаты, клас мне давялося давучвацца ў Віцебску. Там мы асвойвалі працоўную спецыяльнасць на заводзе электравымяральных прыбораў, дзе выраблялі вальтметры і амперметры. Працавала на канвееры. У мяне гэта так добра атрымлівалася, што начальнік цэху прапанаваў застацца на заводзе і паабяцаў даць мне накіраванне на завочнае аддзяленне ў Маскоўскі інстытут авіяцыйных прыбораў.
Але па тым часе трэба было атрымаць яшчэ і згоду Віцебскага гарвыканкама. Быў прызначаны дзень для ўсіх, хто жадаў застацца ў Віцебску. Я таксама прыйшла. У мяне спыталі: «Адкуль вы?» – Кажу: «З БелДРЭС» – «А там калгасы побач ёсць?» – «Ёсць!» –«Ну, тады і ідзіце працаваць у калгас!» Накіравання ў Маскву мне не далі, але я паступіла ў Віцебскі тэхналагічны інстытут. Не прайшла па конкурсу на механічны факультэт – перавялі на другі, дзе вывучалі скураную вытворчасць.
Кар.: А чаму Вы абралі менавіта тэхнічную спецыяльнасць? Няўжо тады Вы яшчэ не аддавалі перавагі гуманітарыстыцы?
Т.А. Грудніцкая: У школе мне і гуманітарны, і прыродазнаўчы кірункі даваліся аднолькава добра. Удзельнічала ў алімпіядах па фізіцы, матэматыцы. Мама, якая столькі адпрацавала педагогам, не вельмі раіла ісці яе шляхам. Вось так я апынулася ў тэхналагічным інстытуце. Але мне не спадабалася, і я вырашыла паехаць у Ленінград. Там ужо працавала і вучылася на вячэрнім аддзяленні тэхналагічнага інстытута мая сяброўка, былі іншыя землякі. Уладкавалася на панчошна-трыкатажную фабрыку «Красное знамя». Гэта было магутнае прадпрыемства з вялікай гісторыяй, а ў тыя часы з’яўлялася найбуйнейшым прадпрыемствах такога кшталту.
Кар.: Вам не было страшна адпраўляцца так далёка ад дому? Маці не адгаворвала Вас?
Т.А. Грудніцкая: Не, не страшна! Я ж у Лепелі, у Віцебску вучылася. З дзесяці год ездзіла ў Лепель з БелДРЭСа на цягніку, аўтобусах. Мы тады былі нашмат больш самастойнымі, чым сённяшняе пакаленне.
Гэтыя тры гады ў Ленінградзе і ёсць, па сутнасці, тыя мае ўніверсітэты, якія канчаткова ўмацавалі маю цікавасць да культуры. Калі яшчэ вучылася ў Віцебскім тэхналагічным інстытуце, упершыню пачула ў Мінску арган – спецыяльна паехалі туды на канцэрт арганнай музыкі. Там даведалася, што лепшы арган у Савецкім Саюзе знаходзіцца ў Рызе, у Домскім саборы. На лістападаўскія святы ў 1965 годзе паехала туды.
Калі яшчэ вучылася ў школе, ездзіла ў Ленінград да сяброўкі. Яна вучылася, працавала, а я гуляла па гораду, натуральна, наведвала Эрмітаж, Рускі музей. Ленінград мяне здзівіў і ўразіў! Таму і паехала туды.
Гэта быў час, калі яшчэ заставаўся актуальным хрушчоўскі лозунг пра «Нынешнее поколение…». Ён існаваў і па меры магчымасцяў увасабляўся ў жыццё. На фабрыцы ствараліся ўмовы дзеля таго, каб далучыць рабочы клас да культуры. Ладзіліся культурніцкія мерапрыемствы выхаднога дня, раздаваліся бясплатныя білеты на наведванне прыгарадных музеяў і нават бясплатныя талоны на сняданак і абед! Была ў Петрадварцы, Паўлаўску, Пушкіне (Царскае сяло), Гатчыне, Шлісельбургу, Кіжах, у Ноўгарад давялося з’ездзіць.
Таксама пашчасціла на кола сяброў, якія цікавіліся мастацтвам. Да прыезду ў Ленінград ніколі не слухала оперы і не ведала, што гэта такое. Казала: «Не, не! Гэта не для мяне! Я не люблю!» Але зацікавілася! А як жа інакш?! Слухала оперу ў Марыінскім тэатры! Можна было купляць не поўны білет, а так званы «уваходны». І калі першы каштаваў недзе рубель ці рубель пяцьдзясят, то другі – толькі 30-50 капеек. З такім білетам можна было сядаць на свабодныя месцы. Гэта давала магчымасць часцей бываць у тэатрах і не толькі оперных, але і ў драматычных. Вельмі любіла ў філармонію хадзіць. У той час там ладзіліся творчыя сустрэчы – з Ольгай Берггольц, Расулам Гамзатавым і іншымі знакамітымі паэтамі (гэта быў час усеагульнага захаплення паэзіяй), выступалі знакамітыя калектывы – Ансамбль скрыпачоў Вялікага тэатру Саюзу ССР пад кіраўніцтвам Ю.М. Рэентовіча, ансамбль салістаў «Виртуозы Рыма»! Тады я ўпершыню пачула Вівальдзі, які і па сённяшні дзень застаецца адным з маіх любімых кампазітараў. Слухала Давіда Ойстраха, які выступаў разам са сваім сынам Ігарам; Гары Гродберга – лепшага савецкага арганіста. Зараз ужо ўсіх і не прыпомніш, і не пералічыш адразу. Незабыўным быў аўтарскі вечар Радыёна Шчадрына ў лістападзе 1967 года ў канцэртнай зале «Октябрьский»! У першым аддзяленні спявала Алена Абразцова і былі выкананы яго «Озорные частушки». А ў другім панавала Майя Плісецкая ў знакамітым балеце-сюіце «Кармен». Упершыню ў жыцці бачыла вялікую сцэну закіданую кветкамі.
Наведвала таксама народныя ўніверсітэты культуры, якія існавалі ў той час пры музеях. Бясплатныя! Вядомыя навукоўцы на сваіх лекцыях знаёмілі з музейнымі калекцыямі, з творчасцю вядомых мастакоў. Так я займалася і пры Эрмітажы, і пры Рускім музеі. І нават, паколькі прасілі пісаць артыкулы ў фабрычную газету (за што была ўзнагароджана аўтаручкай з залатым пяром), то паслалі на курсы пазаштатных карэспандэнтаў у Ленінградскі дом журналіста. Вось так, працуючы на панчошнай фабрыцы, хацелася паспець усё!
Кар.: З Вашай гісторыі здаецца, што Вы не на фабрыцы працавалі, а вучыліся на завочным аддзяленні ўніверсітэту!
Т.А. Грудніцкая: Так! А памятаеце, у 1968 годзе ў Францыі адбываліся вядомыя падзеі, часткай якіх былі студэнцкія акцыі пратэсту? Адтуль у Ленінград прыязджалі студэнцкія дэлегацыі. Мне як актывістцы камсамольскай арганізацыі таксама давялося кантактаваць з імі. Гэта былі першыя знаёмствы з замежнікамі. Чым яны ўражвалі? Найперш, сваёй большай адкрытасцю. Пазнаёмілася з францужанкай, а размаўлялі мы з ёй па-нямецку!
У нас у Лепелі, лічу, была цудоўная настаўніца нямецкай мовы Галіна Акімаўна Маўрычава. Яна прыносіла нам Рэмарка ў арыгінале, і мы ў 60-я гады з захапленнем яго чыталі. Магчыма, дзякуючы дасканаламу валоданню нямецкай Міша Санько, мой аднакласнік, паступіў і паспяхова скончыў Маскоўскі дзяржаўны інстытут міжнародных адносін, знакаміты «МГИМО» – адзін з самых прэстыжных і недасяжных для правінцыйнай моладзі ВНУ СССР.
Кар.: Як і чаму Вы вырашылі вярнуцца ў Беларусь?
Т.А. Грудніцкая: Па-першае, я была «лімітчыца». Так у той час называлі людзей, якіх запрашалі на некваліфікаваную і нізкааплатную працу на прамысловыя прадпрыемствы ў буйных гарадах СССР. Гэта ўжо рабіла цябе чалавекам другога гатунку. Прыехаўшы ў Ленінград з правінцыі, безумоўна, размаўляла з беларускім акцэнтам. Таму першы час прыходзілася чуць на свой адрас насмешкі. Праз паўгады пазбавілася свайго беларускага акцэнту. Казалі ўжо, што я з Наўгародскай ці з Пскоўскай вобласці.
А па-другое, «Мой родны кут, як ты мне мілы…». Старэйшы брат падараваў мне на дзень нараджэння вялікі том Янкі Купалы. І зараз ён у мяне дома захоўваецца. Прывезла я гэты том у Ленінград, каб час ад часу чытаць гэтыя вершы. Мяне заўсёды цягнула ў Беларусь.
У Ленінградзе хацела паступіць на мастацтвазнаўства. Я зараз разумею, наколькі я тады была самаўпэўненая! Там было каля 80 ці 100 чалавек на месца! Безумоўна, не прайшла і вырашыла вяртацца на Радзіму, да каранёў – паступаць у Мінску, у Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт.
Дарэчы, цікава атрымалася, што замест першай лекцыі ў БДУ была сустрэча з людзьмі з Камітэту дзяржаўнай бяспекі, якія папярэджвалі, каб не ўступалі ні ў якія «тайныя гурткі» ці арганізацыі. Гістарычны факультэт універсітэта, на якім існавалі спецыяльнасці «Гісторыя», «Філасофія», «Палітэканомія», лічыўся ў той час галоўнай кузняй ідэалагічных кадраў БССР.
Кар.: А які гэта быў год?
Т.А. Грудніцкая: 1969-ы. Гэтая як раз тады, калі Навума Гальпяровіча, нашага вядомага земляка, Алеся Разанава, выдатнага беларускага паэта, і шэраг іншых хлопцаў выключылі з універсітэту. Некалькі сотняў студэнтаў-філолагаў напісалі ліст на імя Машэрава, у якім патрабавалі выкладання па-беларуску, а іх абвінавацілі ў «буржуазным нацыяналізму».
Першыя 45 хвілін мы правялі з супрацоўнікамі КДБ, а другія 45 хвілін нам далі, каб напісалі, чаму мы абралі менавіта спецыяльнасць «Гісторыя». Мой адказ прызналі найлепшым і нават зачыталі на курсе. Я напісала, што люблю культуру, мастацтва і лічу, што гісторыя – тая самая навука, якая найбольш набліжае да спасціжэння гэтых з'яў.
1970 г. Студэнтка БДУ
Кар.: Напэўна, тады і ў БДУ быў вялікі конкурс?
Т.А. Грудніцкая: Не такі, як у Ленінградзе на мастацтвазнаўства, зразумела. Але ў той год на «Гісторыю» конкурс склаў 8,5 чалавек на месца!
Кар.: Каб у нас такі конкурс быў сярод «гісторыкаў»! І каб разумелі ўсе нашы сённяшнія чытачы, платнага навучання тады не было – толькі «бюджэт».
Т.А. Грудніцкая: Пры гэтым, перавагу мелі абітурыенты з працоўным стажам не менш за два гады. Мне гэта дапамагло, хаця я здала на дзве «пяцёркі» і дзве «чацвёркі». А на юрыдычны, журфак, на філасофію прымалі толькі тых у каго быў працоўны стаж, альбо служба ў войску, адразу пасля школы быць залічанымі на гэтыя спецыяльнасці мелі магчымасць адзінкі абітурыентаў, якія атрымалі толькі выдатныя адзнакі.
Кар.: І як тады было вучыць гісторыю?
Т.А. Грудніцкая: Ведаеце, яшчэ заставаліся паслярэвалюцыйныя, даваенныя прафесары: Фёдар Макаравіч Нячай, заснавальнік беларускай школы па вывучэнню старажытнарымскай гісторыі, Гілер Маркавіч Ліўшыц, яшчэ адзін выдатны гісторык антычнасці, а таксама семітолаг і рэлігіязнаўца, Леў Міхайлавіч Шнеерсон і Рыгор Маркавіч Трухноў, якія заклалі асновы айчыннай школы германістыкі, і шмат іншых! Яны давалі не толькі гістарычныя веды, але і цудоўныя ўзоры эрудыцыі і агульнай культуры, што таксама не магло аказваць моцны станоўчы ўплыў на студэнтаў.
А гісторыю Беларусі ў нас выкладаў знакаміты Лаўрэнцій Сямёнавіч Абэцэдарскі. Гэта быў вельмі своеасаблівы чалавек! Чытае, чытае лекцыю, а потым у якасці лірычнага адступлення: «Ганна Карэніна! Вы адчуваеце, як гэта гучыць?! А Нюрка Карэніна... Гэта хто такая?! Вось вы адчуваеце, як гучыць «Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт»?! А паглядзіце за акно. Педінстытут... Ну і гэта што такое?!» Так немудрагеліста ён выхоўваў у нас гонар за свою ВНУ і ўніверсітэцкі патрыятызм. БДУ быў на той час адзіным універсітэтам Беларусі.
На першым жа курсе адбывалася арыентацыя па паглыбленным вывучэнні таго, альбо іншага гістарычнага перыяду. Іраіда Іосіфаўна Царук, на лекцыі па гісторыі КПСС, агітавала прыкладна так: «Хто думае аб будычыні сваім і нашай Радзімы, павінен унесці свой уклад у вывучэнне гісторыі камуністычнай партыі і яе кіраўнічай ролі ў савецкім грамадстве!» Пераважная большасць студэнтаў рванула запісвацца «на КПСС». Адзінкі абралі гісторыю старажытнага свету і сярэдніх вякоў, і я ў тым ліку. Спецкурсы ў нас чыталі Валянцін Навумавіч Рабцэвіч, вядомы беларускі нумізмат, а тады пачынаючы выкладчык, апантаны сваім прадметам «Этнаграфія» Міхаіл Фёдаравіч Піліпенка, зараз член-карэспандэнт Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Рахіль Абрамаўна Нікольская (жонка Мікалая Міхайлавіча Нікольскага – аднаго з заснавальнікаў БДУ, знакамітага гісторыка) чытала нам зусiм незвычайны па тых часах курс «Біблія і сусветнае мастацтва».
1975 год. З прафесарам Ф.М. Нечаем
Кар.: Напэўна, менавіта пад час навучання ў БДУ Вы і сустрэліся з Вашым будучым мужам – Рыгорам Давыдавічам Грудніцкім?
Т.А. Грудніцкая: Так, там мы і сустрэліся. Прычым, для гэтага ён абраў вельмі незвычайны спосаб. Каб пазнаёміцца, яму параілі пазычыць у мяне тры рублі. Тады за 30-40 капеек можна было ў сталовай паабедаць. Вось я і пазычыла! У мінулым годзе адзначылі сапфіравае вяселле – 45 гадоў разам. Часам Рыгор Давыдавіч жартуе: «Прадаўся за тры рублі!»
1969 год.
У цэнтры будачыя дактары навук: Лідзія Кузняцова, Ядзвіга Туміловіч (Яскевіч), Тамара Тузава.
Сярэдзіна 1970-х гадоў.
Студэнты-філосафы. (Рыгор Грудніцкі – другі злева)
Калі казаць больш сур’ёзна, то мне хацелася б адзначыць, што паміж намі адразу ўзнікла тое паразуменне, якое трымаецца і па сёння. Яно заснавана на агульных захапленнях (да прыкладу бардаўскай песняй, паэзіяй), на агульных жыццёвых поглядах, паважлівых адносінах адзін да аднаго і знаходжання кампрамісаў у складаных абставінах.
Добра разам!
Як перад гісторыкамі-студэнтамі, так і перад філосафамі-студэнтамі ўжо на першым курсе паўстала праблема выбару будучага шляху. Калі для гісторыкаў перспектыўны шлях адкрывала гісторыя КПСС, то для філосафаў гэта быў марксізм-ленінізм. Для гонару Рыгора Давыдавіча адзначу, што ўжо на першым курсе ў яго ўзнікла цікаўнасць да Канта. Яна і прадвызначыла яго навуковую арыентацыю на ўсё жыццё. Кант стаў для яго ўвасабленнем мудрасці, ідэалам навукоўца, прыкладам паслядоўнасці і сістэмнасці ў навуцы…
Пры абароне кандыдатскай дысертацыі ў адрас Рыгора Давыдавіча прагучалі словы аб тым, што яго праца – прыклад бескампраміснага шляху сапраўднага філософа ў навуку. А зараз у БДУ лічаць, што можна сцвярджаць аб полацкай філасофскай школе – некалькі выпускнікоў-гісторыкаў, якіх вучыў Рыгор Давыдавіч сталі кандыдатамі філасофскіх навук. Вось і зусім нядаўна бліскуча абаранілася выкладчыца кафедры сацыяльна-гуманітарных дысцыплін – Ганна Ігараўна Клімовіч (Пушчынай), з якой ён у свой час працаваў у ПДУ.
На выпускным. 2001 год
Кар.: А як Вы патрапілі ў Наваполацк?
Т.А. Грудніцкая: Мы стварылі сям'ю яшчэ будучы студэнтамі. Пасля заканчэння ўніверсітэту Рыгору Давыдавічу прапаноўвалі ісці ў дзённую аспірантуру. Але ў нас ужо былі дзеці, і ён узяў накіраванне ў Гомельскі ўніверсітэт. Сам Рыгор Давыдавіч з Гомельшчыны, з Палесся, са славутай этнаграфічнай, фальклорнай вёскі Тонеж. Міхаіл Паўлавіч Дрынеўскі, мастацкі кіраўнік і галоўны дырыжор акадэмічнага хору Рэспублікі Беларусь імя Цітовіча, таксама адтуль родам.
Аднак у Гомелі нашай сям'і не далі інтэрнату. Здымаць кватэру, безумоўна, было вельмі складана, і Рыгор Давыдавіч паехаў у Міністэрства адукацыі і пераразмеркаваўся ў Наваполацкі політэхнічны інстытут, якому аддаў потым 30 год жыцця.
Так мы ў 1977 годзе аказаліся тут. Спачатку атрымалі адзін пакой у інтэрнаце на Юбілейнай, 11, а потым нам далі і другі. Так мы пражылі больш за дзевяць год. У тыя савецкія часы кандыдаты прыязджалі на працу ў НПІ і абураліся, калі жылі ў інтэрнаце больш за тры месяцы. Кватэры давалі вельмі хутка. І таму, дарэчы, веданне гісторыі інстытуту і ўніверсітэту бярэ свой пачатак менавіта тады. Перад вачыма прайшла цэлая кагорта нашых выкладчыкаў. Рыгор Давыдавіч абараніўся ў 1985-ым, а ў 1986-ым нам таксама далі кватэру. Абараніўся ён не так хутка, але з улікам тэматыкі яго дысертацыйнага даследавання ў гэтым нічога дзіўнага не было.
Пра навуковы камунізм. Мне ў Наваполацку было вельмі цяжка ўладкавацца, і першы год я выкладала вячэрнікам менавіта гэтую дзіўную дысцыпліну. Маймі студэнтамі былі ўжо самастойныя людзі, якім не трэба было расказваць нейкія камуністычныя казкі. Потым год працавала ў Наваполацкім гарадскім аддзеле народнай адукацыі. Так у працоўнай кніжцы з'явіўся дзіўны запіс – «дырэктар дзіцячага стадыёна»!
Кар.: І дзе гэты стадыён знаходзіўся?
Т.А. Грудніцкая: У мяне таксама пытаюцца. Адны кажуць, што гэта быў стадыён каля былога Дому піянераў, іншыя, што гэта была нейкая пляцоўка каля аддзелу адукацыі. Але толькі лічылася, што я працую дырэктарам, а на самой справе выконвала абавязкі метадыста па выхаваўчай рабоце. Я зусім не начальнік. Мне лепш працаваць самой па сабе. Не люблю падпарадкоўвацца, але і камандаваць таксама не падабаецца. Не ведаю, як зараз, але на той час лепшым правяраючым ў аддзеле адукацыі лічыўся той, хто знаходзіў больш недахопаў. Гэта таксама было не па мне.
Тады я перайшла працаваць у школу № 4 і заставалася там 21 год.
Пачатак 1990-х гадоў. Пад час працы ў школе
У лютым гэтага года выпускнікі 1986-га запрасілі мяне – праз 30 гадоў – на вечар сустрэчы. Рада, што не забываюцца, прыемна, што добрыя словы казалі. Іра Якаўлева працуе зараз у Міністэрстве замежных спраў, уваходзіць у рабочую групу, якая наладжвае сувязі з Еўрасаюзам, а да гэтага 10 год адпрацавала ў амбасадзе Рэспублікі Беларусь у Румыніі. Наташа Ігнацьева, яшчэ адна выпускніца, яе на вечарыне не было, скончыла Маскоўскае вышэйшае тэхнічнае вучылішча імя Баўмана, а сёння жыве і працуе ў Сіліконавай даліне. Іра Караткова працуе ў Нью-Ёрку кардыёлагам на хуткай дапамозе. У гэтых «дзяцей», безумоўна, ужо і свае дзеці выраслі. Дачка Іры і Віці Кучарэнка, напрыклад, скончыла гісторыка-філалагічны факультэт ПДУ, працуе ў Наваполацку настаўніцай англійскай мовы і не так даўно стала «Міс Адукацыя-2015».
2008 год. Сустрэча з выпускнiкамi
Я і сама па жыцці падтрымліваю сувязі з аднакласніцамі (у мінулым годзе споўнілася 50 год, як мы скончылі школу), з аднакурсніцамі, з калегамі па ленінградскай фабрыцы.
Кар.: А як і калі Вы звязалі свой лёс з універсітэтам?
Т.А. Грудніцкая: У 2000 годзе. Калі я паступала на гістфак БДУ у мяне і была мара працаваць у музеі ці архіве. А тут, ва ўніверсітэце, на кафедры гісторыі і сацыялогіі вызвалялася месца лабаранта. Тады як раз ўзнікла ідэя стварэння пры ўніверсітэце музея. Я выказвала сваё бачанне таго, якім ён можа быць, загадчыку кафедры – Васілю Іванавічу Шайкову. У рэшце рэшт кіраўніцтва, пагадзілася, каб я стала загадчыцай музея.
Музей пачынаўся так
У 2001 годзе далі мне супрацоўніцу – выпускніцу спецыяльнасці «Гісторыя» Наталлю Каралькову. Палічылі, што для музея патрэбны дзве адзінкі: загадчыцы і фондазахавальніка. Лічыла і лічу адзін з самых адказных момантаў – улік музейных прадметаў. А так, у спадчыну ад сваіх папярэднікаў, якія рабілі спробу стварэння музея, я атрымала толькі каля сотні не вызначаных фотаздымкаў (прыйшлося прайсціся па кафедрам, каб удакладніць хто адлюстраваны). Таму музей у нас пачаўся з актаў прыёму, з кнігі паступленняў, складання ўніверсальнай картатэкі, у якой можна і агульныя, і храналагічныя звесткі знайсці, і імёны здатчыкаў і г.д.
Кар.: А што складае фонды музею і чым Вы асабліва ганарыцеся?
Т.А. Грудніцкая: Лічу скарбам музея тое, што перадае нам Нацыянальная бібліятэка. Там ёсць і выданні XIX стагоддзя, і даваеннага часу. Калі я першы раз увайшла ў сховішча дакументаабмену Нацыянальнай бібліятэкі, то не адрываючыся правяла там амаль увесь дзень – з 10 да 18 гадзін. Я выбірала кнігі для нашага ўніверсітэта. Мы атрымалі ў дар каштоўную літаратуру!
Кар.: А наколькі мэтазгодна захоўваць гэтыя выданні ў музеі? Яны, бясспрэчна, складаюць скарб, але ці не лепшае для іх месца ў фондах Навуковай бібліятэкі ПДУ?
Т.А. Грудніцкая: Знаходжанне ў музеі гарантуе пажыццёвае захаванне музейнага прадмета, а ў дадзеным выпадку – кнігі. Гэта па-першае. Па-другое, пры ўсіх салідных музеях існуюць бібліятэкі, у якія маюць доступ тыя, хто цікавіцца тым ці іншым пытаннем па тэматыцы музея. І я спадзяюся, што калі-небудзь для гэтых рэдкіх цікавых кніг будзе вылучана асобнае памяшканне для бібліятэкі Музея навукі і асветы Полаччыны, дзе яны будуць захоўвацца і будуць даступныя чытачам. Пакуль такіх умоў, на жаль, няма.
Есць вельмі цікавая калекцыя фотаздымкаў, у якіх адлюстраваная гісторыя Наваполацкага політэхнічнага інстытуту і Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэту. У нас захоўваюцца дзяржаўныя сцягі, якім карысталіся ў НПІ і ПДУ. Дарэчы, прытрымліваюся таго, што запісана ў законе аб музеях: музеі знаходзяцца па-за палітыкай. Яны павінны адлюстроўваць не толькі «белых», але і «чырвоных», не толькі «правых», але і «левых». Фіксаваць усё і адносіцца да гэтага спакойна! Музей на тое і музей, каб у ім захоўвалася ўсё. Гэта адбітак часу! Таму ў фондах спакойна ўжываюцца і Ленін, і «Пагоня», ёсць і Сталін з Вышынскім.
Кар.: А што датычыцца планаў па стварэнні экспазіцыі музею?
Т.А. Грудніцкая: У 2005 годзе ўжо распрацоўваўся яе план. Набор спецыяльнасцяў нашага ўніверсітэту дазваляе стварыць проста шыкоўную экспазіцыю! Можна, напрыклад, прасачыць гісторыю будаўніцтва на Полаччыне. Тое самае датычыцца машынабудавання, геадэзіі, гісторыі спорту. Нам, безумоўна, пашчасціла, што ў нас ёсць Ефрасіння Полацкая, Францыск Скарына, Сімяон Полацкі. Але ў іх ценю засталіся астатнія важныя постаці, якія тварылі на Полаччыне, або былі шчыльна звязаныя з ёй.
Акрамя таго, мэта музея – быць Храмам памяці. На што, па сутнасці, і накіравана мая праца сёння: гэта і тры зборнікі па Вялікай Айчыннай вайне, гэта і штогадовы лістападаўскі бюлэтэнь «Памяць», гэта і зборнікі, прысвечаныя гісторыі студэнцкага будатрадаўскага руху ва ўніверсітэце, гэта і дванаццаць выпускаў «Культурная прастора Полацкага ўніверсітэту».
На выставе Вячыслава Лубчонка, выкладчыка ПДУ
Калі казаць пра гэтую працу, то, з аднаго боку, яна вельмі адказная, а з другога, надзвычай цікавая! Я, напрыклад, была ў майстэрнях Віктара Міхайлавіча Лук’янава, Уладзіміра Дзмітрыевіча Шапо, Уладзіміра Іванавіча Гавазюка, Льва Рыгоравіча Аганава – атрымала магчымасць пазнаёміцца з творчай элітай Наваполацку. Вельмі добрыя адносіны склаліся з супрацоўнікамі Нацыянальнага Полацкага гісторыка-культурнага музея-запаведніка: з Ларысай Міхайлаўнай Лысенка, якая ўзначальвае карцінную галерэю, і з Тамарай Аляксандраўнай Джумантаевай, дырэктарам НПГКМЗ. Даверлівыя і добразычлівыя стасункі былі і з нябожчыкам Мікалаем Мікалаевічам Ільніцкім, які некалі ўзначальваў Запаведнік. Дарэчы, у НПГКМЗ доўгі час працаваў мой вучань па школе фатограф Ігар Супранёнак, выстава якога са здымкамі Полацка выстаўлялася ў ЮНЕСКА, а зараз працуе мой былы выхаванец таленавіты рэстаўратар Аляксандр Волкаў.
Ларыса Міхайлаўна Лысенка
Народны мастак Беларусi Гаўрыла Вашчанка i Мiкалай Iльнiцкi
На выставе ў Полацкiм дзяржаўным універсітэце
Гэтая праца, якая непасрэдна не звязана з экспазіцыяй музея, з аднаго боку, пашырала мае веды, а з другога боку, мне хацелася, каб гэтая інфармацыя стала здабыткам іншых. Колькі цікавых мерапрыемстваў адбывалася і адбываецца ў Полацку і Наваполацку – выстаў, канцэртаў! Ірына Архіпава, Марыя Біешу, Барыс Штокалаў – народныя артысты СССР выступалі ў нас. Уладзімір Співакоў з «Віртуозамі Масквы» двойчы выступаў ў Сафійцы! Магчымасці, якія можна выкарыстоўваць, каб не адчуваць сябе правінцыяламі, і адлюстраваныя мною на старонках зборнікаў «Культурная прастора Полацкага ўніверсітэту».
Канцэрт у Сафiйскiм саборы
Кар.: Тамара Аляксандраўна, як Вам прыйшла ідэя падрыхтоўкі выпускаў гэтых цікавых зборнікаў?
Т.А. Грудніцкая: Пачалося ўсё з таго, што да юбілейнай кнігі, прысвечанай гісторыі Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэту, мне даручылі падрыхтаваць раздзел па культуры ў НПІ/ПДУ. У мяне было вельмі многа матэрыялу. Атрымаўся такі вялікі тэкст, што папрасілі яго скараціць. Але ў мяне ёсць звычка дзяліцца ўсім цікавым, што ў мене ёсць. Вырашыла працягнуць работу.
У сваёй працы першым і асноўным дарадцам я лічу Эрнста Міхайлавіча Бабенку. Я дзялілася з ім сваімі напрацоўкамі, а ён выказаўся аб патрэбнасці маёй працы. Паступова матэрыял дапаўняўся і ўдакладняўся, выстройваўся тэматычна. А потым Міністэрства адукацыі абвясціла, што ўніверсітэты павінны падаць апублікаваныя матэрыялы па тэме «Культура». Вось тут якраз і спатрэбіліся мае напрацоўкі. Так і былі падрыхтаваныя дванаццаць выпускаў з серыі «Культурная прастора Полаччыны».
Кар.: І наколькі «Культурная прастора Полаччыны» прыйшлася даспадобы супрацоўнікам Міністэрства адукацыі?
Т.А. Грудніцкая: Гэтую працу паказалі Аляксандру Міхайлавічу Радзькову, на той час міністру адукацыі, і яна яму вельмі спадабалася. А яшчэ яго вельмі ўразіла тое, што тэксты гэтых зборнікаў падрыхтаваў усяго адзін чалавек. Гэтыя мае заслугі былі адзначаныя – у 2010 годзе мне далі Грамату Міністэрства адукацыі.
У свой час ішла размова пра тое, каб гэты цікавы і важны матэрыял з дапаўненнямі і змяненнямі выдаць большым накладам. Эрнст Міхайлавіч мяркуе, што гэтыя тэксты можна было б скараціць да старонак 250 і надрукаваць асобным томам. У мінулым годзе я падрыхтавала артыкул «Культурное пространство Полоцкого государственного университета» для публікацыі ў «Известиях международной ассоциации славянских вузов». Вось я і думаю, што калі я для артыкула сціснула 1000 старонак да 10, то і да 250 здолею скараціць.
Кар.: Аднойчы на адкрыцці выставы «Салдаты Перамогі Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэту», Вы казалі пранікнёныя словы пра наш абавязак перад гэтымі цудоўнымі людзьмі. Раскажыце, калі ласка, як да Вас прыйшла думка заняцца ваеннай тэматыкай?
Т.А. Грудніцкая: Інтарэс да гэтай тэмы ў мяне ўзнік вельмі даўно. Яшчэ калі я працавала ў вясковай школе ў Абольцах Талачынскага раёну, у ёй быў створаны невялікі куток, прысвечаны Вялікай Айчыннай. Да вайны Абольцы былі невялікім мястэчкам, насельніцтва якога на 75% складалі яўрэі, а што з імі сталася пасля ўсе мы ведаем… Паспрабавала і я нешта зрабіць для захавання памяці.
А наогул тэма Вялікай Айчыннай вайны мне, як, напэўна, любому іншаму жыхару Беларусі, вельмі блізкая. Пасля вайны і ў нас у пасёлку ўзрываліся дарослыя і дзеці на мінах і гінулі. Вайна не адпускала… Я застала тыя часы, калі было шмат калек, інвалідаў. Самы жах быў пасля першага класа. Нас везлі ў піянерскі атрад праз Віцебск у Мазалава. Трэба было чакаць у горадзе некалькі гадзін. Побач быў Полацкі рынак, а там – лесвіца. І на падыходзе да яе, і на кожнай прыступцы сядзелі скалечаныя вайной людзі. Гэта быў для мяне, яшчэ дзіцяці, магутны стрэс! Я адчула такую жаласць да іх! А потым, памятаеце, у хрушчоўскія часы яны амаль адначасова зніклі – іх звезлі ў дамы інвалідаў і схавалі ад людскіх вачэй. Я ўвесь час адчуваю вялікі абавязак перад людзьмі, якія дзеля нас, будучых пакаленняў, ахвяравалі сваім жыццём і здароўем. Хачу, каб пра іх жыла памяць!
Вечар-успамін «Вальс Перамогі»
Напэўна, першае, што я зрабіла ў якасці загадчыцы музея – пачала збор матэрыялаў, прысвечаных ветэранам Вялікай Айчыннай вайны. Паколькі я благагавейна адношуся да кнігі, вырашыла, што трэба сабраць усю інфармацыю пра ветэранаў вайны Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэту ў асобнае выданне. Тым больш, тады была яшчэ магчымасць заспець і жывых сведкаў Вялікай Айчыннай. Хадзіла да ветэранаў. У пераважнай большасці людзі сардэчна адгукнуліся на ідэю падзяліцца сваімі ўспамінамі. Дарэчы, Іван Мацвеевіч Першын, вельмі цікавы ў нас быў выкладчык, пакінуў свае ўспаміны пра Вялікую Айчынную вайну, пра пасляваенны час. Спачатку выйшла кніга «Солдаты Победы Полоцкого государственного университета». Следам мы выдалі ўспаміны сведкаў тых падзей – зборнік «Великая Отечественная война в наших судьбах». Гэтую тэму падхапілі. У рэспубліцы шмат робіцца для захавання памяці аб Вялікай Айчыннай вайне. Я думаю, што ветэраны, іх сыны і ўнукі на ўсё астатняе жыццё будуць удзячныя, трымаючы кнігу, у якой расказваецца пра бацьку ці дзеда.
Зборнік «Салдаты Перамогі Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэта»
Кар.: Безумоўна, музей – гэта храм памяці! Тое, што ў нас захоўваецца, думаю, знойдзе сваё адпаведнае выкарыстанне і Ваша праца не акажацца марнай, але мне падаецца, што музеефікацыя гэта яшчэ і паказ свету захаваных каштоўнасцяў. У ідэале такі музей мог бы стаць нават моцным профарыентацыйным сродкам: у гэты музей можна было вадзіць абітурыентаў і проста школьнікаў, якія б гледзячы на гісторыю ПДУ, яго выпускнікоў, маглі б пераканацца ў тым, што няма чаго пускацца ў нейкія далёкія далі ў пошуках ведаў – Храм адукацыі і навукі стаіць тут, на Полацкай зямлі! Ці можна спадзявацца на тое, што ў нейкім часе наш музей стане не толькі Храмам памяці, які існуе сам у сабе, а яшчэ будзе працаваць і на імідж універсітэта?
Т.А. Грудніцкая: Ведаеце, у ХХІ стагоддзі з’яўляюцца ўсё новыя і новыя музеі. Найноўшыя тэхналогіі ствараюць такія магчымасці не толькі на ўзроўні экспанатаў, але і праз усемагчымыя віртуальныя прылады і сродкі. Магчыма, я максімалістка, але я спадзяюся, што калі музей называецца «Музей навукі і асветы Полаччына», то ён і павінны стаць сапраўднай з’явай! Як у свой час полацкія езуіты прэзентавалі публіцы галаву, якая гаварыла і прыводзіла ў захапленне наведвальнікаў калегіума і акадэміі, так і ў ПДУ можа быць створана сапраўднае дзіва, каб здзіўляць і радаваць гасцей, студэнтаў і выкладчыкаў нашага ўніверсітэту.
План 2005 году, які прадугледжваў паэтапнае стварэннне экспазіцыі, паступова ўвасабляецца ў жыццё. Увосень, да прыкладу, будзе адкрыта навукова-даследчая лабараторыя гістарычных дысцыплін з элементамі музейнай экспазіцыі. Паспяхова працуе турыстычна-экскурсійны цэнтр ПДУ ў Полацку. Створана зала з экспазіцыяй «Гісторыя Полацкага калегіума ў падзеях і асобах».
Павел Васільевіч Каваленка, недаўна прызначыны на пасаду прарэктара па выхаваўчай рабаце і сацыяльных пытаннях, пазнаёміўшыся з фондамі і напрацоўкамі музея палічыў, што гэтага матэрыялу дадастаткова для таго, каб заняцца са стварэннем віртуальнага Музея навукі і асветы Полаччыны. Пачнем з гэтага. Але я пераканана, што патрэбна стацыянарная экспазіцыя па гісторыі нашага ВНУ і асветы Полаччыны. Нам ёсць чым ганарыцца і ёсць што дэманстраваць!
Гутарыў Уладзiмiр Фiлiпенка